De toeslagenaffaire, institutionele discriminatie en waarom het kabinet nu zou moeten vallen
De toeslagenaffaire, niks klinkt zo ver van je bed als ‘een affaire die iets met toeslagen te maken heeft’. Laten we het dan ook meteen maar een stuk gedetailleerder maken: tussen 2013 en 2019 zijn er zeker 26.000 ouders – vooral mensen met een biculturele achtergrond, een dubbel paspoort of de titel ‘migrant’ en vaak gezinnen die al moeite hadden met het hoofd boven water houden voordat ze grondig werden genaaid – slachtoffer geworden van valse fraudeverdenkingen door de Belastingdienst. De valse en discriminerende fraudeverdenkingen ontpopten zich tot bizar hoge naheffingen, faillissementen, echtscheidingen, schuldenproblematiek en uit het huis gezette kinderen. En dan hebben we het nog niet eens gehad over de wanhoop die één van de ouders moet hebben gevoeld toen deze zelfmoord pleegde.
Edit: op 14-01-2021 heeft Lodewijk Asscher zich teruggetrokken als PvdA-lijsttrekker. ‘Ik wist niet dat de Belastingdienst de jacht had geopend op duizenden gezinnen,’ claimt hij. Toch is hij het erover eens dat hij verantwoording moet afleggen. Asscher legt hiermee ook druk op de rest van het kabinet om te vallen.
Edit: op 15-01-2021 heeft het kabinet haar conclusies getrokken en is opgestapt.
De reacties op het aftreden zijn gemengd: enerzijds is er bij de gedupeerden opluchting. Zo zegt Kristie Rongen tegen NOS dat ze achter het stuur zat te huilen, zo blij was ze. Wim Voermans, hoogleraar staatsrecht, waarschuwt op zijn beurt dat het opstappen eigenlijk niet chic is. Het debat dat volgende week in de Tweede Kamer gehouden zou worden over het rapport, gaat dan geheid niet meer door. In dit debat zouden de betrokken bewindslieden meer dan vijfhonderd vragen van Tweede Kamerleden moeten beantwoorden. Eén van de gedupeerden vertelt aan Lilith Mag dat deze vragen ontzettend scherp zijn, en dat zij behoefte heeft aan de antwoorden. Ook voormalig nationaal ombudsman Alex Brenninkmeijer waarschuwt voor de 'publicitaire stofwolk'. "Als slachtoffers zeggen dat ze het zien als vorm van erkenning dan is dat mooi, maar er blijft nog heel veen over."
Geen enkele ouder heeft 30.000 euro ontvangen
Voor de kerst beloofde staatssecretaris Alexandra van Huffelen dat alle gedupeerden 30.000 euro zouden krijgen. Dat geld zou zo snel mogelijk geregeld worden, maar uiterlijk 1 mei op de rekening van de gedupeerden staan. Daarvan is in ieder geval tot nu toe helemaal niets overgemaakt. De staatssecretaris bevestigt berichten daarover. "Het klopt dat er nog geen geld is overgemaakt", verklaart een woordvoerder aan het AD. In de verklaring wijst de woordvoerder erop dat het ministerie nooit heeft beloofd dat de gedupeerden nu al hun compensatie zouden krijgen. "We hebben gezegd dat het in januari gebeurt, maar het is nog maar half januari", aldus de woordvoerder.
Lees ook het interview met de gedupeerde Leigh-Anne over de onduidelijkheid wat betreft de compensatie van 30.000 euro.
EERDER:
Mark Rutte blijft in de tussentijd aan als lijsttrekker van de VVD, ook Wopke Hoekstra denkt er niet aan om zijn plek als nummer één op de CDA-kandidatenlijst op te geven. Minister Wiebes (Economische Zaken) heeft wel conclusies teruggetrokken: hij komt niet terug in het demissionair kabinet en wordt direct opgevolgd. Toen de kinderopvangtoeslagaffaire speelde was Wiebes staatssecretaris van Financiën.
Op de valreep, aan het einde van 2020, was het eindelijk zover: nadat een onderzoekscommissie snoeihard concludeerde dat ouders ongekend onrecht is aangedaan en de grondbeginselen van de rechtsstaat zijn geschonden, komt kabinet en politiek met iets dat lijkt op een schuldbekentenis. Ouders hebben jarenlang geen schijn van kans gehad wanneer ze in beroep gingen tegen de verdenkingen. Let wel: lijkt op een schuldbekentenis, want vooralsnog blijven politieke gevolgen en strafrechtelijke gevolgen voor wat wel de grootste politieke misstand van het afgelopen decennium genoemd mag worden, uit. Er zijn politici voor minder gesneuveld.
Een opfrisser: wat is de toeslagenaffaire eigenlijk?
In 2004 ging de Wet kinderopvang in werking, waarin de invoering van kinderopvangtoeslag werd geregeld. Kinderopvangtoeslag vraag je aan als je een ouder bent die alleenstaand is en werkt (en dus kinderopvang nodig hebt) of als je een ouderpaar bent dat allebei werkt. Kinderopvangtoeslag kan ook worden gebruikt om opvang via een gastouderbureau te regelen. Verantwoordelijke entiteiten in dit verhaal zijn het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid en de Belastingdienst, die is tenslotte verantwoordelijk voor de uitbetaling en fraudebestrijding. De Belastingdienst zelf valt daarnaast weer onder het ministerie van Financiën.
Tussen 2013 en 2018 werden zo’n 26.000 ontvangers van kinderopvangtoeslag als verdachte aangemerkt door de Belastingdienst. Deze beweerde dat al deze mensen fraude zouden hebben gepleegd. Het gevolg: ze moesten alle toeslagen terugbetalen. Wanneer de bedragen niet op tijd konden worden betaald, werden deze verhoogd met invorderingsrente, aanmaningskosten en dwangsomkosten. Wat in veel gevallen nodig was want de gedupeerden konden geen betalingsregeling treffen omdat de vordering volgens de Belastingdienst immers het gevolg was van fraude. Kafka had het zelf niet kunnen verzinnen.
In 2018 kwam uiteindelijk aan het licht dat dit grotendeels onzin was, dat de beschuldigingen van fraude onterecht waren en dat veel mensen zich voor niks in de schulden hebben gewerkt en dat hun levens voor nog minder verwoest waren.
Gastouderbureaus
Het echte probleem van de toeslagenaffaire is ontstaan bij gastouderbureaus die wél fraude pleegden door geen eigen bijdrage te vragen aan de ouders. Veel ouders wisten niet dat een eigen bijdrage nodig was en vertrouwden op de informatie die ze van de gastouderbureaus kregen. Een van die gastouderbureaus was Dadim in Eindhoven. De Belastingdienst kreeg Dadim op de radar. De rechter oordeelde in 2012 dat er geen misbruik (door ouders/klanten) was aangetoond. Echter een groot aantal, zo’n 300 ouders, toevallig allemaal met een tweede nationaliteit, die gebruik maakten van het bureau werd toch onderzocht en uiteindelijk toch aangemerkt als fraudeurs. Het was niet de eerste of de laatste keer dat de Belastingdienst onschuldige ouders betichtte van fraude. Je zou kunnen zeggen dat ze op jacht waren. Daarna wordt over een reeks van jaren geld teruggevorderd en ouders komen in grote financiële problemen. Zo vertelt één van de gedupeerden aan dagblad Trouw: “Over de jaren tot 2012 heb ik alle toeslagen moeten terugbetalen, zo’n 30.000 euro in totaal. Dat kon ik als alleenstaande moeder niet opbrengen. Ik kreeg doorlopend vorderingen, het was een gekkenhuis.”
Wet Openbaarheid van Bestuur
Journalisten van dagblad Trouw en RTL Nieuws, Jan Kleinnijenhuis en Pieter Klein, doken in de materie en vroegen de overheid om alle beschikbare documenten en correspondentie. Dat deden zij op basis van de Wet Openbaarheid van Bestuur (WOB). De overheid hoort uit eigen beweging informatie over beleid vrij te geven, zodra dat in het belang is van een goede en democratische bestuursvoering. Journalisten, maar ook gewone burgers, mogen de overheid verzoeken bepaalde documenten te openbaren. In dit geval ging dat niet zonder slag of stoot.
Uiteindelijk wisten de journalisten te onthullen dat de Belastingdienst voor burgers ontlastende informatie had achtergehouden in rechtszaken. En in mei 2019 onthullen ze dat de Autoriteit Persoonsgegevens (AP) onderzoek doet naar mogelijk etnisch profileren door de Belastingdienst. Wat blijkt: tegen de regels in heeft de Belastingdienst gegevens over tweede nationaliteit gebruikt in fraudeonderzoeken.
Dat onderzoek van de Autoriteit Persoonsgegevens (AP) verliep allerminst soepel. De organisatie werd door de Belastingdienst actief tegengewerkt, ambtenaren logen tegen AP en bemoeilijkten hen onderzoek te doen. Als gevolg hiervan duurde het onderzoek langer dan noodzakelijk was. Uiteindelijk concludeerde AP dat de werkwijze van de Belastingdienst “onrechtmatig, discriminerend en onbehoorlijk” was. Bovendien wist de Belastingdienst dit al: al in januari 2014 kreeg de afdeling Toeslagen te horen dat het dubbele nationaliteiten uit de systemen moest wissen, maar in mei 2018 was dit nog niet gebeurd: er stonden nog steeds 1,8 miljoen mensen met twee nationaliteiten in de bestanden.
Eind mei 2019 blijkt bovendien dat de Belastingdienst nepbewijs tegen het gastouderbureau in Eindhoven misbruikt heeft in de doorgeslagen fraudezaak, waarvan 300 ouders de dupe werden. In plaats van de zaak op te lossen, opende de Belastingdienst de jacht op een klokkenluider die op non-actief werd gezet. De ambtenaar werd beschuldigd van schending van zijn ambtseed en het verspreiden van interne informatie. Die zomer wordt eindelijk ook het onderzoek gestart naar de 170 andere fraudejachtzaken, de zogeheten CAF-zaken door commissie-Donner.
Lodewijk Asscher
Tijdens de verhoren verklaarden verschillende bewindslieden “geen herinnering” te hebben aan van alles en nog wat. Ook commissie-Donner, onder leiding van Piet-Hein Donner, verklaarde aanvankelijk dat “heel weinigen” zicht hadden op de “sociale gevolgen” van de strikte handhaving. Onderzoeksplatform Follow the Money wist eerder echter te reconstrueren dat onder meer Lodewijk Asscher (destijds minister) wel degelijk op de hoogte was van het effect van de terugvorderingen. Zo zei Asscher tijdens een algemeen overleg op 24 september 2014 bijvoorbeeld:
"Daarmee [door directe financiering van kinderopvanginstelling in te voeren, red.] pakken we bovendien het soms – ik zou haast zeggen vaak – pijnlijke probleem van de terugvorderingen aan, waarbij mensen soms zeer forse bedragen moeten terugbetalen op een moment dat ze daartoe nauwelijks in staat zijn."
Ook schrijft hij aan de Kamer dat de systematiek tot "schrijnende situaties" kan leiden. Het kabinet besluit de wet te wijzigen, maar door IT-problemen en complexe wetgeving duurt dat en duurt dat maar. Uiteindelijk richt minister Asscher een projectgroep op in september 2016 die aan een heroriëntatie moet werken. De projectgroep rapporteert alarmerend:
"Voor bijna 20.000 ouders is sprake van een problematische schuld die niet meer op een normale wijze kan worden afgelost."
De projectgroep weet zeer gedetailleerd aan minister Asscher te rapporteren wat de disproportionele gevolgen zijn van het beleid. Follow the Money schrijft dat de cijfers schrikbarend zijn.
“Jaarlijks moeten zo’n 75.000 ouders € 500 of meer aan de overheid terugbetalen, omdat zij een te hoog voorschot van de toeslag hadden ontvangen. Voor bijna 7.000 ouders is dat bedrag meer dan € 5.000. In april 2016 heeft de BDT [Belastingdienst Toeslagen, red.] met 30.000 ouders een specifieke betalingsregeling getroffen. Voor bijna 20.000 ouders is sprake van een problematische schuld die niet meer op een normale wijze kan worden afgelost. De betalingscapaciteit van de ouders is onvoldoende om de schuld af te lossen.”
Vooral ouders met lager inkomen de dupe
Die hoge terugvorderingen, bijvoorbeeld bij de 20.000 ouders die nu volledig zijn uitgekleed, vinden juist plaats bij ouders in de lagere inkomensgroepen. Zij zijn het immers die meer toeslag krijgen vanwege hun lagere inkomens.
Uit het verhaal van Follow the Money kun je opmaken dat niet alleen Lodewijk Asscher, maar het hele kabinet, op de hoogte was van de duizenden schrijnende gevallen. Ze werkten zelfs aan wetsvoorstel om dit in de toekomst voortaan te voorkomen. Dat wetsvoorstel komt er uiteindelijk niet, omdat de Raad van State (die de overheid adviseert bij wetsvoorstellen) concludeert dat de nieuwe wet voor nóg meer schrijnende gevallen kan zorgen. Saillant: Piet-Hein Donner, jawel, de man die de commissie leidt, is op dat moment directeur van de Raad van State en zet zijn handtekening onder dat advies. Ook hij was dus al jaren op de hoogte. Meer hierover lees je hier.
Het uiteindelijke advies van Donner was een koude kermis: het was de schuld van de slechte wetten. Deze waren zo slecht, maar de mensen hoeven niet gecompenseerd te worden. Schadevergoeding voor ouders is slechts beperkt mogelijk. Tsja, de wet was nu eenmaal streng.
Parlementaire ondervragingscommissie
Uiteindelijk werd een parlementaire ondervragingscommissie opgezet, onder leiding van Chris van Dam, de zogenoemde Commissie Van Dam. Door middel van een openbare parlementaire ondervraging van betrokkenen moest deze commissie tot de bodem komen van wat er allemaal mis is gegaan. Deze zogenaamde “flitsenquête” vond in november vorig jaar plaats. In december volgde het keiharde oordeel: De grondbeginselen van de rechtsstaat zijn geschonden. Zo lieten rechters volgens de commissie bijvoorbeeld steken vallen door vast te houden aan een "spijkerharde uitvoering van de regels". Regels die bovendien niet noodzakelijkerwijs uit de wet volgden. Volgens de commissie-Van Dam heeft de bestuursrechtspraak "zijn belangrijke functie van bescherming van individuele burgers veronachtzaamd". Ook van Eric Wiebes, nu minister van Economische Zaken maar destijds staatssecretaris van Financiën wordt geen spaan heel gehouden. Hij was persoonlijk op de hoogte "van de groepsaanpak, de gebrekkige rechtsbescherming en de disproportionele gevolgen voor ouders van de fraudeaanpak". Iets dat in zekere zin ook over Asscher gezegd kan worden, getuige de reconstructie van FTM.
Gedupeerden krijgen nu 30.000 euro compensatie toegekend. Hartstikke fijn, maar wie neemt verantwoordelijkheid voor deze grove fout? Waarom valt het kabinet niet? Is het nu zand erover, uitbetalen? En is deze compensatie genoeg? Wie zegt dat dit niet nog een keer gebeurt of al gaande is met andere mensen? En waarom hebben we het niet veel meer over het feit dat er specifiek mensen met meer pigment, dubbele paspoorten en “exotische” achternamen zijn getarget?
Dat hier nadrukkelijk sprake was van etnisch profileren en institutioneel racisme? Dat dit op zijn zachtst gezegd laakbaar is, maar eigenlijk gewoon hartstikke illegaal?
Institutioneel racisme
Het “institutionele” aspect van racisme is lange tijd betwist, bekritiseerd en zelfs betwijfeld, maar als de toeslagenaffaire één ding duidelijk maakt is het wel dat institutioneel racisme wel degelijk bestaat én hardnekkig is. Zo hardnekkig zelfs dat het gegeven “discriminatie” of “racisme” door de commissie Van Dam zelfs niet is onderzocht. In het eindverslag van de Commissie van Dam wordt slechts eenmaal verwezen naar de uitkomst van het rapport van de Autoriteit Persoonsgegevens van 17 juli 2020, waarin staat dat het verwerken van de dubbele nationaliteit door de Belastingdienst in risicoselectie-modellen onrechtmatig en discriminerend was.
Dat er onmiskenbaar sprake was van discriminatie en racisme blijkt wel uit de wijze waarop medewerkers van de Belastingdienst sprak over mensen die door hen onterecht als fraudeur zijn bestempeld. Mensen die in Nederland zijn geboren, maar een dubbele Turkse nationaliteit hebben, werden bijvoorbeeld "Turk" genoemd, maar ze schreven ook over "een nest Antillianen" of "zwartjes".
In de tussentijd heeft het Openbaar Ministerie besloten dat het geen strafrechtelijk onderzoek gaat doen naar de Belastingdienst. Justitie meent dat er bij de dienst en de ambtenaren geen sprake is van juridisch verwijtbaar gedrag. Kennelijk zelfs of ook niet bij de ambtenaren of medewerkers die overduidelijk racistisch taalgebruik hebben gehanteerd.
Mark Rutte zette eerder aan tot rassendiscriminatie
In een eerder artikel over premier Rutte schreven Hasna El Maroudi en Joyce Brekelmans al over de veroordeling van Rutte in de tijd dat hij nog staatssecretaris van Sociale Zaken was. In 2003 gaf Rutte, toen nog staatssecretaris, medewerkers van gemeenten de opdracht om op jacht te gaan naar fraudeurs die van oorsprong uit Somalië komen (klinkt bekend, niet?). Probleem: het ging hierbij om mensen die vaak de Nederlandse nationaliteit hebben. Rutte ging zo ver dat hij ambtenaren de tip gaf om op geboorteplaats te zoeken. Is iemand geboren in Mogadishu? Dan ging het “dus” om een Somaliër, ware het niet dat deze Somaliërs strikt genomen Nederlanders zijn.
In 2007 oordeelde de rechter dat Rutte hiermee heeft aangezet tot rassendiscriminatie. De rechtbank zei dat hier sprake was van “discriminatie naar ras, omdat het hier een groep mensen van Somalische afkomst betreft, ongeacht de nationaliteit van de betrokkenen". Iedere politicus zou zich de ogen uit de kop mogen schamen voor een dergelijke veroordeling, maar niet Mark Teflon Rutte. Integendeel. Rutte vond ook na de uitspraak van de rechter dat gemeenten gericht onderzoek naar fraude zouden moeten kunnen doen onder “bevolkingsgroepen”. In een reactie zei hij: "Blijkbaar is dat nu wettelijk gezien niet mogelijk. Het is hoog tijd om de wet te veranderen."
Hoewel deze zaak inhoudelijk gezien niets van doen heeft met de Toeslagenaffaire, zegt het wel degelijk iets over de wijze waarop politici – en Mark Rutte in het bijzonder – niet schromen een koppeling te maken tussen ras/ bevolkingsgroepen en fraudeplegers. En laat dat nu net één van de hete hangijzers (eufemistisch gesteld) van deze hele toeslagenaffaire zijn.
‘Kabinet moet aftreden’
GroenLinks heeft bij monde van partijleider Jesse Klaver inmiddels geëist dat het hele kabinet aftreedt. Doet het kabinet dat niet, dan zal GroenLinks het vertrouwen in het kabinet opzeggen en een motie van wantrouwen indienen. “Aftreden is ook schuld bekennen”, zegt Jesse Klaver. “Dat is echt belangrijk naar alle slachtoffers toe.” Ook de SP wil dat het kabinet aftreedt. Klaver is nu in gesprek met de PvdA, al is het nog maar de vraag hoe die partij in dat geval zal stemmen, aangezien PvdA-voorman Lodewijk Asscher – die ook voor de Tweede Kamerverkiezingen van maart de lijsttrekker is – als staatssecretaris destijds zelf verantwoordelijk was voor wat nu de toeslagenaffaire heet. Eerder kreeg een motie van wantrouwen tegen Asscher nog voldoende stemmen om tijdens het partijcongres (14, 15 en 16 januari 2021) te worden behandeld. Wel sprak het partijbestuur eerder de steun uit voor Asscher als lijsttrekker bij de verkiezingen in maart.
Er zijn kabinetten om minder gevallen. Denk bijvoorbeeld aan de zogenaamde Ayaan-crisis: kabinet-Balkenende II viel nadat bekend werd dat Ayaan Hirsi Ali had gelogen bij haar naturalisatie in 1997. Er zijn ook meerdere kabinetten gevallen omdat de verschillende regerende partijen zich bijvoorbeeld niet éénduidig konden vinden in de begrotingen en er samen dus niet uitkwamen. Allemaal hartstikke belangrijk natuurlijk, maar nog geen schending van de rechtsstaat.
Het kabinet heeft de afgelopen weken meerdere keren overlegd over het rapport van de parlementaire onderzoekscommissie. Aanstaande vrijdag zal het kabinet bekend maken welke conclusies het trekt en welke lessen het geleerd heeft.
Hamvraag is inderdaad: als dit grote schandaal niet genoeg is voor een kabinet om af te treden, wat dan wel? De grondbeginselen van de rechtsstaat zijn geschonden, de Tweede Kamer is keer op keer ontijdig, onvolledig en regelrecht onjuist geïnformeerd, mensenlevens zijn – willens en wetens (gezien ook het onderzoek van FTM) – letterlijk kapot gemaakt. En passant vergeten of bagatelliseren de kopstukken het feit dat de basis van de meeste fraudezaken regelrechte discriminatie en racisme is. Wie verantwoordelijk is, moet verantwoordelijk worden gehouden.
Foto: Mystic Mabel
Genoten van dit artikel? Word ‘friend’ van Lilith en support onze journalistieke en feministische platform.
Enjoyed this article? Become our friend and support us.