Dit is waarom vrouwelijke schurken uit films en series mijn feministische iconen zijn

Film- en seriemakers gebruiken een simpel trucje om aan ons, de kijkers, duidelijk te maken wie de good girl is, en wie de slechterik. Als kind was Eva Dieteren bijvoorbeeld doodsbang voor Maleficent, vanwege diens mintgroene huid, felgele ogen en haar klassieke schurkenlach. De tegenstelling tussen Maleficent en Doornroosje, de lieve en perfecte prinses, was zo helder als kristal. Onderliggende boodschap: wees niet zoals Maleficent, wees gedwee als Doornroosje. Disney gebruikt het trucje voor andere vrouwelijke schurken zoals Cruella de Vil, Ursula en de boze stiefmoeder van Assepoester. Inmiddels heeft haar angst voor schurken plaatsgemaakt voor een fascinatie, ‘omdat ze zich niks aantrekken van dit soort stereotypes over vrouwen of van de mening van anderen’. In dit artikel legt ze uit waarom.

Vrouwelijke personages die hun slechtheid niet onder stoelen of banken steken vind ik fascinerend. Sterker nog: ze zijn een feministische inspiratie voor me. De afgelopen jaren kon ik mijn hart ophalen, dankzij een opkomst in films en series waar vrouwelijke slechteriken centraal staan. Het lijkt misschien vreemd dat iemand gefascineerd kan zijn door slechte personages, maar het is niets nieuws onder de zon. Er zijn ook genoeg mannelijke schurken die erg populair zijn, neem alleen al de Joker. Mijn fascinatie voor vrouwelijke schurken verschilt daar wel van. Ze vormen namelijk een bron van empowerment en feministische inspiratie, omdat ze zich anders gedragen dan de maatschappij van vrouwen verlangt.

De opleving van vrouwelijke schurken

Vrouwelijke schurken zijn altijd al een onderdeel van popcultuur geweest, maar we zien op dit moment een opleving van films en series waarin hun rol is veranderd. Ze worden niet langer weggezet als eendimensionale bijfiguren, maar zijn juist de hoofdpersonages. Klassieke female villains zoals Maleficent, Cruella de Vil en Harley Quinn hebben inmiddels allemaal een eigen verfilming gekregen.

Tegelijkertijd is er ook een opmars in nieuwe verhalen van nieuwe villains zoals in Killing Eve, Ratched en Promising Young Woman. Dat deze vrouwelijke schurken aan populariteit winnen is niet alleen te zien aan het groeiend aantal titels, maar ook aan de kijkcijfers – de zogeheten box office – en bij de grote award shows zoals de Golden Globes, Oscars en Emmy Awards waar titels met zulke personages erin steeds vaker in de prijzen vallen. Vrouwelijke schurken waren nog nooit zó populair.  

Mijn meest recente TV-obsessie is de BBC-show Killing Eve. Killing Eve draait om een klassiek kat-en-muisspel tussen MI6-agent Eve Polastri (Sandra Oh) en Oxana Astankova, beter bekend als Villanelle (Jodie Comer). Villanelle is een huurmoordenaar die werkt voor een criminele organisatie. Vanaf de eerste aflevering is het duidelijk dat Villanelle de ster van de show is en is het lastig om je ogen van haar af te houden: ze is charmant en irrationeel, prachtig maar tegelijkertijd angstaanjagend. Deze fascinatie wordt gedeeld door Eve, die geobsedeerd is door vrouwelijke moordenaars en wier band met Villanelle zich steeds verder ontwikkelt in een gecompliceerde haat-liefdeverhouding.  

Villanelle: de ultieme female villain

Wat Villanelle met name zo’n unieke bad girl maakt is dat haar acties niet gemotiveerd zijn door wraak (Promising Young Woman), jaloezie (Maleficent) of trauma. Het maakt haar niet uit wie ze moet vermoorden en om welke reden, zolang ze maar haar luxe leven kan leiden met een kast vol dure kleding en een koelkast gevuld met – alleen maar – champagne. Het liefst voert ze opdrachten uit waarin ze haar creativiteit en excentrieke stijl in kwijt kan: iemand vergiftigen met haar zelfgemaakte parfum, iemand ‘ontdoen’ van zijn geslachtsdeel, of in een bunny pak voor een publiek op de Wallen een man vermoorden, en en passant zijn vrouw uitnodigen om toe te kijken. Hoe gekker, hoe beter. 

Als Villanelle beschreven wordt aan de hand van haar meest excentrieke acties, zal het lastig zijn om te begrijpen waarom ik haar zie als een feministisch figuur – tenzij je nog onder de veronderstelling bent dat feministen alle mannen haten en ze het liefst allemaal ontdoen van hun geslachtsdeel.

Vanaf de eerste aflevering werd ik gegrepen door Vilanelles intelligentie en sluwheid. Ze maakt gebruik van de stereotype beelden van vrouwen die nog altijd in onze maatschappij leven. Zoals het idee dat vrouwen lief en onschuldig moeten zijn. Want zo’n mooie, blonde, jonge meid zou toch nooit in staat zijn tot zulke gruwelijke daden als moord? Dus kijkt ook niemand verbaast op als Villanelle rustig rondloopt op de verjaardag van de Italiaanse maffiabaas Cesare Greco. Als de man haar vervolgens in zijn slaapkamer aantreft in de jurk van zijn vrouw, komt een tweede stereotype Villanelle goed van pas: het beeld van vrouwen als seksobject. In plaats van verbazing dat er een vreemde vrouw in de slaapkamer van zijn goed bewaakte huis is, denkt Cesare dat Villanelle zijn verjaardagscadeautje is. Hij kijkt gemoedelijk toe hoe zij steeds dichterbij komt en schreeuwt het binnen een paar seconde uit van de pijn wanneer zij een haarpin met vergif in zijn oog steekt.

Ondanks dat Villanelle haar seksualiteit en vrouwelijkheid als wapen gebruikt, is ze niet een standaard femme fatale. Ze geeft namelijk niet zo veel om hokjesdenken. Soms draagt ze een bubblegum roze puffy jurk en andere keren zit ze onder de blauwe plekken en schrammen en draagt ze een veel te kleine superheldenpyjama. Soms heeft ze seks met mannen, soms met vrouwen, en soms met allebei tegelijk. Het maakt voor Villanelle niet uit, zolang zij maar de controle heeft.

Vrouwen zijn geen eendimensionale wezens

Female villains als Villanelle laten zien dat vrouwen complexer zijn dan de standaard stereotypes van het onschuldige, brave meisje, of een passief seksobject. Ze tonen ons bovendien ook dat vrouwelijke schurken niet alleen de standaard femme fatale hoeft te zijn met donker haar en bloedrode lippenstift. Voor mij zijn personages zoals Villanelle een voorbeeld omdat ze zich niks aantrekken van het stereotype beeld van vrouwen of van de mening van anderen. 

Terwijl ik Killing Eve aan het kijken was, begon ik met een nieuwe baan als docent aan een universiteit. Vanaf de eerste dag merkte ik dat ik een bepaalde druk voelde om geliefd te zijn: ik was als de dood dat ik zou overkomen als een bitch. Dus als een student naar mij toe kwam met een vraag of een verzoek zei ik altijd ja en zo zadelde ik mezelf op met dubbel zoveel werk. Als ik vervolgens op evaluaties ‘lief’ en ‘aardig’ werd genoemd – terwijl mijn mannelijke collega’s ‘deskundig’ en ‘competent’ werden genoemd – baalde ik van mezelf. Villanelle heeft hier geen last van: als in de serie een jong meisje aan haar vraagt of ze een foto van haar kan maken voor haar Instagram zegt ze met een strak gezicht ‘nee’. 

Schurkinnen als Villanelle zeggen waar het op staat: ze zijn niet gedwee of lief, maar wel gevreesd, gerespecteerd, maar bovenal: ‘in control’.

Dus voor alle Nasty Women en andere bondgenoten: neem een voorbeeld aan deze female villains. Niet vanwege hun gewelddadige streken of moordlustige acties, maar wel vanwege hun stijl, hun onafhankelijkheid, hun boosheid, hun schijt aan alles en iedereen, en hun drive om gendernormen letterlijk en figuurlijk op de schop te nemen.

Eva Dieteren (23) werkt aan de Universiteit van Maastricht als teaching assistant. Ze geeft hier les in de BA Digital Society, de BA Arts and Culture, en de Minor Crucial Differences. Haar achtergrond ligt in Gender and Popular Culture en hier is ze ook op afgestudeerd (haar scriptie ging over de serie de Bold Type!). Verder is ze met name geïnteresseerd in films en televisieseries die genderstereotyperingen proberen te verbreken. Een vraag die haar – zowel binnen als buiten haar werk – bezig houdt is: waarom zijn wij in onze hedendaagse popcultuur zo gefascineerd door vrouwelijke monsters, cyborgs, en schurken?

Genoten van dit artikel? Word ‘friend’ van Lilith en support onze journalistieke en feministische platform.

Enjoyed this article? Become our friend and support us.

Beeld: BBC