De revolutie in Iran is ook queer

Wat in september 2022 begon met protesten voor vrouwenrechten in Iran, wordt inmiddels een revolutie genoemd. Een groep mensen demonstreert nu ook actief voor queerrechten met de leus “Queer, Trans, Liberty”. Hoe is dat in een land waarin het regime queerness ontkent, en wat betekenen deze protesten voor de Iraanse queer diaspora?

Beeld: Twee zoenende Iraanse vrouwen zonder hoofddoek
Illustrator: Sara Emami

Na de dood van de Koerdische Jina Mahsa Amini door de hand van de moraalpolitie op 16 september 2022, gingen vele moedige vrouwen de straat op om te protesteren tegen het Iraanse regime en voor hun vrijheid. Deze protesten verspreidden zich al gauw als een olievlek over het hele land. Nog geen maand later verscheen een foto op Instagram waarop twee vrouwen elkaar zonder hoofddoek op straat kussen. Alles op deze foto is illegaal in Iran; het niet-dragen van een hijab, op straat zoenen en queer zijn. Naast de leus “Vrouw, Leven, Vrijheid”, die centraal staat in de protesten, wordt sindsdien ook steeds vaker “Queer, Trans, Liberty” gebruikt.

Queer Iraniër Shiva Jabandeh (26), student en concertfotograaf in Amsterdam, ervaart de revolutie als emotioneel en intens, maar is ook geïnspireerd door de moed die tentoongesteld wordt. “Ik heb nog nooit eerder zo’n beeld gezien uit Iran, dus die foto alleen al is revolutionair,”  zegt ze. “Het voelt als het startschot van een nieuw Iran.”

De foto maakt verschillende reacties los in Iran. Sommige mensen zijn blij of uiten hun steun, anderen geven in de comments bij de post van de foto aan dat het nu niet “daarover” gaat of hoeft te gaan. Volgens sommige critici is het niet de juiste timing om over queerrechten te praten, en zouden de protesten ook niet daar om moeten draaien. Deze reacties lijken een echo van wat Iraanse vrouwen te horen kregen in 1979. 

Een vrij Iran

Na de voltooiing van de Islamitische Revolutie gingen zij toen op 8 maart - Internationale Vrouwendag - massaal de straat op om tegen het verplicht dragen van de hijab te protesteren. Ook hen werd de mond gesnoerd door mensen die vonden dat het niet het juiste moment was om over vrouwenrechten te praten, en dat er een belangrijkere strijd gaande was.

Bijna 45 jaar later worden vrouwen nog steeds onderdrukt in Iran. Naast de verplichte hijab,  mogen vrouwen ook geen scheiding aanvragen, zich kandidaat stellen bij verkiezingen, of rechter worden. De intersectionele feministische theorie leert ons dat gender, seksualiteit en etniciteit in de huidige samenleving elkaar versterken. Zo kan je geen volgorde stellen waarin vrijheid geëist kan worden en kan je geen harde scheiding maken tussen ‘queer mensen’ en ‘vrouwen’ - sommige mensen zijn namelijk beide.

Jabandeh heeft altijd weerstand gevoeld bij het teruggaan naar Iran. Ze kon als queer persoon nooit volledig zichzelf zijn, en als vrouw voelde zij zich daar ook niet vrij. Zich moeten bedekken (en alsnog het risico lopen opgepakt te worden omwille van het niet goed genoeg bedekt zijn) gaf haar een naar gevoel. Na haar laatste bezoek in 2009 besloot ze er niet meer naartoe te reizen. Als ze nu naar haar moederland kijkt wordt ze vervuld met trots en voelt ze de verantwoordelijkheid mee te strijden voor een vrij Iran, zodat iedereen daar zichzelf kan zijn.

Volgens een rapport van The International Railroad for Queer Refugees – een stichting die zich inzet voor de belangen van LHBT-rechten in Iran – zijn er drie overkoepelende manieren waarop queer mensen in Iran worden onderdrukt. Allereerst wordt queer zijn onder het huidige regime gezien als iets wat gevreesd en gecontroleerd moet worden. Oud-president Mahmoud Ahmadinejad ging zelfs zover om te zeggen dat “dit fenomeen in Iran niet bestaat.” Later veranderde hij zijn standpunt in dat queer zijn gewoonweg niet geaccepteerd wordt in Iran en verboden is bij wet.

Wetten zijn een van de meest gewelddadige manieren waarop queer mensen in Iran onderdrukt en bestraft worden. De wet in Iran is vaak vaag, waardoor rechters veel beoordelingsvrijheid hebben bij het interpreteren ervan. Hoewel dat voordelen met zich mee zou kunnen brengen, is er in de praktijk alleen maar meer ruimte om onrechtvaardig te handelen. Zo is zowel seks tussen mannen –lavat bij penetratie of tafkhiz zonder penetratie – als seks tussen vrouwen – mosaheqe – strafbaar. Vrouwen krijgen over het algemeen een mildere straf dan mannen, zoals zweepslagen. Dit lijkt te maken te hebben met de theoretische afwezigheid van penetratie. In theorie, kan volgens de wet pas bij de vierde berechting voor mosaheqe en tafkhiz de doodstraf gegeven kunnen worden, terwijl dat bij lavat meteen mogelijk is. De rechter kan echter ook gebruikmaken van de wetten tegen mohareb, oftewel in opstand komen tegen God. Deze wet wordt vaak ingezet tegen mensen die tegen de ideologie van het regime ingaan, en dat doen queer mensen in hun hele bestaan. Dit is alleen als de wet gevolgd wordt en er überhaupt een eerlijk proces plaatsvindt. In de praktijk zijn martelingen en andere vormen van geweld zonder voorafgaand proces een gewone gang van zaken. 

Langzame verandering

Het regime heeft vooral een afkeer van homoseksualiteit, en vanuit die extreme afkeer is er paradoxaal genoeg ruimte ontstaan voor trans mensen. In Iran worden genderbevestigende operaties namelijk vergoed door de staat. Omdat trans mensen voor de wet mogen bestaan (en homoseksuele mensen niet), betekent dit dat cis-queer mensen vaak tot transitie worden gedwongen, om zo weer als hetero te kunnen worden beschouwd. Dit resulteert in geslachtsveranderende operaties die ongewenst zijn bij niet-trans mensen. Daarnaast worden trans mensen zeer gemarginaliseerd en moeten zij zich nog steeds naar het binaire systeem van man en vrouw voegen. Als een cis-queer of trans persoon weigert een medische transitie te ondergaan, wordt die niet alleen geacht door het leven te gaan met het toegewezen gender, maar kan die omwille van diens queer zijn ook gearresteerd, vervolgd en mishandeld worden. Mensen die non-binair, gender-nonconforming of biseksueel zijn worden niet erkend door de staat en zijn onzichtbaar.

Queer activist Yasi Bushehri (33), is software engineer en schrijver. Hen volgt de protesten vanuit San Diego. Bij hen duurde het een aantal maanden voordat het besef indaalde dat deze protesten anders dan voorheen zijn. “Toen ik de leus ‘Queer, Trans, Liberty’ voorbij zag komen, voelde het alsof er eindelijk ruimte was om queer en Iraans tegelijk te zijn.” Terwijl er sprake is van opluchting, voelt hen zich ook schuldig over de grote opofferingen die gedaan worden in Iran: “Ik wil niet dat er mensen dood moeten gaan opdat ik ruimte mag voelen om te zijn wie ik ben”. In een tijd waarin transrechten hevig onder druk staan in de Verenigde Staten, benadrukt Bushehri dat wat in Iran gebeurt “niet alleen mijn strijd is”, maar dat “we deze strijd moeten voeren voor ons allemaal.” Als hen nadenkt over een vrij Iran, ziet hen een land voor zich waarin alle gemarginaliseerde groepen mensenrechten hebben en omarmd worden. Wat dat betreft concludeert Bushehri: “Zelfs als de revolutie niet lukt, hebben we er toch voor gezorgd dat we nooit meer terug kunnen naar hoe het hiervoor was.”

De tijden, en daarmee het gedachtegoed, zijn langzaam aan het veranderen, blijkt uit de huidige protesten. Steeds meer queer mensen uiten hun identiteit in de publieke ruimte in Iran. En dat heeft grote effecten, ook op de queer diaspora. Faranak Amidi (43), journalist en radiopresentator voor BBC World Service, groeide op in Iran, maar woont sinds 2009 in Londen. Lange tijd labelde ze zichzelf niet als biseksueel en zag ze de seksuele ervaringen die ze had met vrouwen niet eens als seks. “Na een paar jaar hier te hebben geleefd, accepteerde ik dat ik biseksueel ben. En toen kon ik er ook niet meer niét over praten”, vertelt Amidi vastbesloten. Als journalist volgt ze Iran op de voet. “Voor het eerst ooit zien we de queergemeenschap openlijk onderdeel zijn van deze revolutie. Ze dragen de regenboogvlag, de transvlag en de non-binaire vlag als statement in de protesten.” Het maakt haar heel gelukkig: “Het is de enige manier waarop we in de toekomst onze rechten en onze rechtmatige plek in de maatschappij kunnen krijgen.” Net zoals Bushehri gelooft Amidi in het belang dat deze revolutie heeft voor de rest van de wereld. “Als je opkomt voor je rechten als queer persoon, kom je op voor LHBTQIA+-rechten over de hele wereld. We spelen hier allemaal onze eigen rol in, want wie weet, help je daarmee weer iemand ver weg om ook op te komen voor hun rechten!”