Herdenken Herdacht

Een scherpe analyse over het essay ‘Herdenken Herdacht’ van Simon(e) van Saarloos.

Het essay maakt deel uit van het filosofisch pamfletten reeks Nieuw Licht, bedacht door filosofen Frank Meester en Coen Simon. In ieder pamflet wordt door een hedendaagse denker geprobeerd een antwoord te vinden op een vraag die al eerder is besproken in een klassiek geworden tekst. De hedendaagse denker beantwoordt dezelfde vraag in een andere tijd en binnen een andere politieke en maatschappelijke context. 

De bedenkers constateren in de introductiebrief aan Simon(e), dat we ons bevinden in een tijd waarin bestaande herdenkingen, traditionele vieringen, heroverwogen worden, en er verder discussies worden gevoerd over het herdenken en vieren van gebeurtenissen die nog niet collectief worden herdacht of gevierd. Dit zien we in Nederland op verschillende manieren terug. De jaarlijkse anti-zwartepiet demonstraties hebben ervoor gezorgd dat men anders is gaan denken over de manier waarop tradities moeten worden gevierd. Tegelijkertijd wijzen instituten zoals het NiNsee ons erop dat slachtoffers van het kolonialisme herdacht moeten worden en de afschaffing van de slavernij moet worden gevierd.  

Deze ontwikkeling vindt niet alleen in Nederland plaats. In België hebben er demonstraties plaatsgevonden over de manier waarop de koloniale geschiedenis moet worden herdacht, de vele standbeelden van koning Leopold II werden ter discussie gesteld. In de VS wordt deze discussie ook gevoerd, het heeft ertoe geleid dat in veel plaatsen Indigenous People’s Day in plaats van Columbus Day wordt gevierd. 

Toch zou over deze discussies in Nederland vaak worden gezegd dat iedereen maar voor zichzelf moet bepalen wat hij of zij wil vieren en herdenken, en hoe hij of zij dit wil doen. Maar, vragen Meester en Simon zich af, is de functie van een herdenking niet het in ere herstellen van een gemeenschappelijke voorstelling van de wereld? De ramp met MH17 zou verder hebben aangetoond dat er behoefte is om gebeurtenissen nationaal te herdenken.

De vraag aan hedendaagse denker Simon(e) van Saarloos is dan ook: hoe kunnen wij vandaag herdenken? En hoe kunnen we vergeten? Een thematiek dat eerder door Nietzsche is behandeld in Over het nut en nadeel van geschiedenis voor het leven. 

Het boek gaat verder dan de vraag over wat we moeten herdenken en vieren, en welke geschiedenissen we vergeten. Er wordt stilgestaan bij wat herdenken en vergeten betekent. Want dit herdenken wat de laatste jaren steeds vaker kritisch wordt bevraagd – en dat een gemeenschappelijk voorstelling van de wereld zou impliceren – wat houdt dit precies in? 

Het boek toont aan dat deze veronderstelling die ten grondslag ligt aan het herdenken, een gemeenschappelijke voorstelling van de wereld, een heikel punt is. Niet alleen wanneer het aankomt op wat we herdenken en vergeten, maar ook op hoe we denken over herdenken en vergeten. Niet alleen bij wat er wordt herdacht worden groepen op verschillende manieren geaffecteerd, ook de betekenis en functie van dit herdenken en vergeten kunnen anders zijn voor verschillende groepen. Dit wordt door het gehele pamflet duidelijk gemaakt. 

Van Saarloos haalt Nietzsche aan die in Over het nut en nadeel van geschiedenis voor het leven stelt dat vergeten noodzakelijk is om te handelen. Het geheugen zou de grootste bron van ongeluk zijn. We worden bekneld door het verleden, we zijn ongelukkig over de dingen die we deden en niet deden, en dus is het belangrijk ons van dat verleden te verlossen. Hannah Arendt heeft het in haar werk over het belang van spontaniteit als iets tussen verleden en toekomst, en nataliteit als het vermogen om een nieuw begin te creëren. Beide denkers vormen voor Van Saarloos een uitnodiging tot het denken over de kracht van vergeten. 

In dit eerste deel van het pamflet toont Van Saarloos het belang van vergeten binnen de queer theorie. Vergeten is hier belangrijk voor wie in het heden geen ruimte is, het maakt ruimte voor een nieuw begin. Van Saarloos introduceert hier het concept Queer vergeten als manier van overleven. Het is zoals Van Saarloos stelt, het vergeten je te gedragen zoals het moet, buiten de norm vallen. Aan de hand van enkele voorbeelden uit de popcultuur en uit de politiek toont Van Saarloos aan wat dit Queer vergeten is. Zo is er Dory uit de film Finding Nemo voor wie het verleden, omdat haar kortetermijngeheugen is beschadigd, geen bron van teleurstelling is. Sylvana Simons wordt geopperd als politica die vergeet zoals queers vergeten; ze vergeet om te doen zoals het hoort, ze vergeet te lachen en ze vergeet haar plek te kennen. Queer vergeten breekt met het heden, het verstoort, en biedt daarmee kans op een toekomst waarin dit heden niet meer vanzelfsprekend is. 

Maar vergeten heeft niet voor iedereen deze functie, niet iedereen kan vergeten. Wie het verleden wilt vergeten, moet zich deze eerst kunnen herinneren. Hier haalt Van Saarloos Saidiya Hartman aan, voor wie het verleden onbekend is. Toch is dit onbekende verleden niet gescheiden van haar heden als zwarte vrouw in de VS, het is een voortzetting hiervan. We worden in dit tweede deel geïntroduceerd aan een ander concept: wit herinneren. Van Saarloos geeft aan dat zij na het lezen van Hartman te beseffen dat ze een wit geheugen heeft. Ze kan vergeten omdat ze nooit vergeten is. Haar oorsprong is vanzelfsprekend, dus hoeft ze er nooit naar op zoek te gaan. Ze noemt wit herinneren dan ook het “niet hoeven herinneren omdat de herinnering niet is weggevaagd”, het is “afwezig in haar aanwezigheid”.  Wat in dit gedeelte volgt is een uiteenzetting van de manier waarop witheid, en daarbij ‘wit privilege’ werkt. Een witheid dat een bepaald soort geheugen en herinneren creëert, namelijk een dat altijd iets nieuws ‘ontdekt’, zoals het woord ‘poenie’, omdat het schrapt wat er al was. 

Zo komt Van Saarloos aan op een kruispunt, dat van haar witte geheugen dat anderen schrapt en het queer vergeten om de hetero tijd te verstoren. In het derde en laatste deel van het boek doet ze dan ook een voorstel voor lichamelijk en dagelijks herdenken. Ze bespreekt denkers als Tina Campt, Fred Moten en Christina Sharpe die in hun werk denken vanuit klank en geluid, in plaats van alleen uit te gaan van het zichtbare, en zo tot een andere tijdsbeleving komen. Dit multi sensorisch vermogen wil van Saarloos inzetten om het verleden te ervaren. Het idee van een beperkt geheugen waardoor we niet alles zouden kunnen herdenken en dan maar selectief herdenken, de schaarste, tegengaan door het geheugen met het multi sensorisch vermogen te vergroten.

De kracht van het boek is dat het niet alleen actueel is dankzij het onderwerp. Het is ook de manier waarop Van Saarloos dit onderwerp aanpakt waarbij ze zich steeds bewust toont van haar positie, dat het actueel maakt. In het pamflet bespreekt ze verschillende perspectieven die naast elkaar bestaan, en soms haaks staan op elkaar. Ze probeert niet een eenduidig antwoord te geven op de vraag wat herinneren is. Ze leidt het pamflet in met verschillende perspectieven, verhalen van mensen die zich op verschillende manieren tot herinneren hebben moeten verhouden. Zij heeft moeten vergeten om verder te leven, historica Heleen DeBeuckelaere, die ze even later aanhaalt, kan dit niet omdat de herinnering er niet is. Hannah Arendt’s filosofie van spontaniteit en nataliteit zou perspectief hebben geopend op een nieuw begin, voor het Westen, het zou echter ook hebben geleid tot een gemakzuchtige houding ten opzichte van dekolonisatie. Westerse denkers als Nietzsche en Arendt worden dan ook naast die van denkers als Saidya Hartman en Fred Moten gezet. Vergeten kan leiden tot een nieuw begin, maar kan ook gewelddadig zijn. Haar benadering kan men dan ook als intersectioneel typeren. Ze benoemt het samenkomen van Queer theory en ‘wit herinneren’, die beiden door haar worden belichaamd, dan ook als een kruispunt.

Het probleem dat het boek aankaart wordt echter nooit volledig overbrugd. Het lichamelijke en dagelijkse herinneren dat zij als perspectief opwerpt biedt ruimte voor het doorbreken van de schaarste die er in het Westerse denken lijkt te zijn voor het herdenken, het vergroot het geheugen. Maar neemt niet weg dat dit probleem van het verschil in het wezen van herdenken en vergeten voor verschillende groepen blijft bestaan.

Foto Simon(e) van Saarloos
Bron: Maartje Geels

Bio: Grâce Ndjako is schrijver en filosoof. Ze is gespecialiseerd in het Afrikaanse denken.