Tonya Sudiono bezocht de expositie ‘Onder de huid - Claude Cahun’. Kort na haar bezoek gingen de musea vanwege de coronamaatregelen dicht. Maar, niet getreurd, zoals het er nu naar uitziet gaan ze binnenkort weer open en kun je zelf een bezoek brengen aan het Cobra Museum in Amstelveen. Sudiono: ‘De expositie neemt je mee met twee geliefden van wie het verhaal leest als een spannend boek.’

‘Onder de huid’ is te zien tot 2 mei 2021.

De vrij obscure Franse schrijfster en fotografe Claude Cahun (1894-1954) identificeerde zichzelf als ‘neuter’ en was daarmee non-binair avant la lettre. Over haar genderidentiteit schreef ze: ‘Masculine? Feminine? It depends on the situation. Neuter is the only gender that always suits me.’

Cahun werd geboren als Lucy Schwob, maar veranderde haar voornaam in Claude, een naam die genderneutraal is in het Frans. Cahun is de Franse versie van Cohen, een typisch Joodse achternaam. Haar vader was een Joodse intellectueel en omdat haar moeder zijn Joodse identiteit afkeurde, was Cahuns keuze voor een joodse achternaam haar eerste verzetsdaad.

Ken uzelf
Bestaat er zoiets als een authentieke identiteit? En in hoeverre kun je jezelf leren kennen? Claude Cahun onderzoekt de vele kanten van haarzelf met zelfportretten waarin ze steeds een andere rol aanneemt: van dandy tot poppetje, vamp tot vampier, en engel tot bodybuilder. (De curator gaat daarbij uit van de aanspreekvorm zij/haar.)

Misschien komt het gebrek aan geloof in één ware identiteit voort uit Cahuns’ gezinssituatie. Haar moeder had een psychische stoornis en verwierp de Joodse achtergrond van haar vader, terwijl haar vader op zijn beurt de psychische stoornis van zijn vrouw verachtte. Terwijl Cahun zich als Joods identificeerde en zelf ook met depressies kampte. Toen Cahun lesbisch bleek te zijn, was haar vader naar het schijnt opgelucht dat zijn dochter nooit kinderen met een psychische stoornis zou voortbrengen.

Ik vermoed dat Cahun uit haar gespleten gezinssituatie inspiratie haalde om te experimenteren met haar eigen identiteit. Op het ene zelfportret is ze de kaalgeschoren bodybuilder met lipstick, de andere keer is ze het gangbare toonbeeld van de vrouw met lange haren die zich verdiept in vrouw-zijn-volgens-het-boekje.

Letterlijke sisterhood
Claude Cahun leunde voor haar geestesgesteldheid op haar soulmate Marcel Moore, geboren als Suzanne Malherbe. De twee waren onafscheidelijk, ook in het fotografische werk. Toch wordt ervan uitgegaan dat Cahun de leiding nam in het artistieke proces. Acht jaar nadat ze bij elkaar kwamen, werden ze stiefzussen doordat hun ouders met elkaar in het huwelijk traden. Aangezien vrouwenliefde nog allesbehalve geaccepteerd werd in die tijd, verschafte hun (letterlijke) sisterhood een alibi voor hun voortdurende samenzijn.

Tweepersoonsverzet
De expositie neemt je mee met twee geliefden van wie het verhaal leest als een spannend boek. Het waren roerige tijden. Cahun en Moore begaven zich eerst in de Parijse avantgardistische scene van de jaren ’20 en ’30, waar ze in aanraking kwamen met het surrealisme van André Breton. In die tijd creëerden ze Cahuns meest experimentele zelfportretten. In 1937 verhuisde het stel vanwege de nazi-dreiging naar Jersey, een eiland voor de Franse kust. Toch haalde de geschiedenis hen in.

Tijdens de Tweede Wereldoorlog werd ook Jersey bezet. Cahun en Moore begonnen hierop een tweepersoonsverzet. Op subtiele wijze: ze stopten briefjes in tijdschriften, brievenbussen, auto’s en sigarettenpakjes om nazi’s over te halen om te stoppen met vechten. Uiteindelijk werden ze opgepakt voor hun verzet. De nazi’s schijnen verbaasd te zijn geweest dat het eilandverzet uit ‘slechts’ twee vrouwen bestond. De geliefden deden voor hun arrestatie een gezamenlijke zelfmoordpoging door een overdosis slaappillen te nemen, maar de poging mislukte en ze belandden in de gevangenis. Daar werd het vonnis uitgesproken: de doodstraf. Maar door een bizarre samenloop van omstandigheden werd het eiland vlak voordat ze ter dood veroordeeld zouden worden, bevrijd.

Na al deze ontberingen was Cahun zowel lichamelijk als geestelijk ernstig verzwakt. Daarnaast moesten de geliefden zien te leven op een eiland waarvan de bewoners hen hadden verraden. Maar ze bleven er wonen, tot Cahun er uiteindelijk stierf. Moore volgde haar 17 jaar later door zelfmoord te plegen.

Het kunstwerk in het tijdperk van zijn technische reproduceerbaarheid
De expositie in het Cobra Museum vertoont geen originele foto’s van Cahun. Die zijn in het bezit van een stichting in Jersey, en de originelen zijn langdurig uitgeleend. Dus heeft de curator de foto’s digitaal laten uitprinten. Het voordeel daarvan is dat het museum niet vast hoefde te houden aan het postkaartformaat van de originelen en de grootte van de foto’s naar believen kon aanpassen. En dat is toch wel een beetje zichtbaar. De foto’s maken misschien meer indruk omdat ze groter zijn geprint, maar daardoor zie je ook dat Cahun niet een heel begenadigd fotograaf was: veel foto’s zijn onscherp.

Maakt het uit dat deze tentoonstelling geen originele prints toont? Foto’s zijn per definitie reproduceerbaar als je de negatieven bezit. Is het nog belangrijk om originelen tentoon te stellen in het tijdperk van technische reproduceerbaarheid? Die vraag stelde Cahuns’ tijdgenoot, de Duits-Joodse filosoof Walter Benjamin (1892-1940) zich ook al. Ook hij leefde in 1935 in Parijs, en ook hij was op vlucht voor de nazi’s. Wie weet hebben de twee tijdgenoten elkaar wel eens ontmoet in een Parijse salon.

Niet voor één gat te vangen
In het befaamde essay Het kunstwerk in het tijdperk van zijn technische reproduceerbaarheid (1935) stelt Benjamin dat de reproduceerbaarheid van kunst ervoor zorgt dat een groter publiek ervan kan genieten. De reproduceerbaarheid van kunst heeft daarmee een democratiserend effect. Dat is precies wat hier gebeurd: doordat het Cobra Museum een relatief onbekende fotografe exposeert zonder het bruikleen van originele prints af te wachten, kan de kijker ontdekken dat er in vroeger tijden personen als Claude Cahun waren, die zich niet voor één gat lieten vangen.

Wie onder de huid van Claude Cahun kruipt in de expositie in het Cobra Museum, krijgt geen sluitend antwoord over ‘de’ authentieke identiteit van Claude Cahun. Juist daarin schuilt haar kracht. Hopelijk kunnen we, zodra de musea weer opengaan, deze non-binaire kunstenaar avant la lettre in al haar gedaanten gaan bewonderen. Tickets winnen? Check onze winactie op Instagram.

Foto’s door: Anna Trap

Noot van de redactie: In bovenstaande tekst is gekozen om ‘haar’ en ‘zij’ te gebruiken ondanks het feit dat Cahun zich ‘neuter’ noemde. Dit omdat er uit de beschikbare bronnen niet duidelijk welke pronouns de kunstenaar prefereerde. De curator van de expositie koos ook voor ‘haar’ en ‘zij’.

Claude Cahun, een non-binaire kunstenaar avant la lettre