De zelfperceptie van Nederland als progressief en tolerant land wordt steeds op brute wijze tegengesproken met de feiten. Zo daalden we elf plekken op de Global Gender Index naar plaats 38 in 2019. ‘De politieke invloed van vrouwen in Nederland blijft sterk achterlopen ten aanzien van de Scandinavische landen, terwijl de groei in Nederland van arbeidsparticipatie en carrièrekansen van vrouwen stagneert.’ Feministische activisme heeft zich in de afgelopen jaren ingezet op verscheidene thema’s: #metoo, de loonkloof, straatintimidatie, medisch seksisme en een intersectioneel klimaatbeleid.

Dit was nog voor de corona crisis, die disproportioneel slecht uitpakt voor vrouwen en waarvan de schade nog niet te overzien is, zo waarschuwde Merkel deze week. Wel bleek dat de essentiële beroepen, waarvan we al die tijd afhankelijk waren, in de meerderheid door vrouwen werden ingevuld. Het is dus des te belangrijk om te kijken welke politieke partijen zich nou echt inzetten voor feministisch beleid. Als politiek historicus en feminist besloot ik de partijprogramma’s in te duiken en inzicht te geven in de stand van zaken.

De verkiezingsprogramma’s spannen gemiddeld zo’n 100 pagina’s per partij en bestaan uit de visie van de partij en voorstellen hoe die te bereiken per thema. Er is gelukkig wel een samenvatting aanwezig. Op het gebied van toegankelijkheid moet er nog een hoop verbeterd worden, al zijn veel programma’s wel te beluisteren. Om niet te verdrinken in de enorme hoeveel voorstellen heb ik gekozen voor de thema’s: Arbeid, Onderwijs, Zorg, Digitalisering, Recht, Klimaat. Per thema heb ik een aantal feministische subthema’s gekozen van directe voorstellen zoals gratis anti-conceptie tot bredere maatregelen die een positief effect hebben op de positie van veel vrouwen zoals de verhoging van het minimumloon. Per subthema kan de partij 2 punten verdienen, één voor het benoemen van het probleem en één voor hoe concreet de maatregelen om het probleem op te lossen zijn. Dit is uiteraard subjectief door mijn eigen interpretatie en is vooral een indicatie van hoe feministisch een programma is opgezet. Partijen die actief de overheid willen inzetten om gendergelijkheid te promoten hebben een voorsprong ten opzichte van partijen die zaken aan de markt of de maatschappij zelf willen overlaten. Ook spreek ik vaak van ‘vrouwen’ omdat dit in de programma’s zo is geformuleerd en beleid hierop wordt ingericht.

Bijna alle partijen hebben een apart Emancipatiehoofdstuk waarin specifieke voorstellen doen voor vrouwen en andere groepen, vaak zonder dat het intersectioneel wordt benaderd. Rechtse en confessionele partijen hebben nog een vrij eenzijdig beeld van wie er moet/mag emanciperen in de samenleving en of economische onafhankelijkheid van vrouwen überhaupt een doel moet zijn. Ik raad daarom ook aan om 1 of 2 verkiezingsprogramma’s te lezen om te kijken welke bredere visie een politieke partij wil overbrengen los van de kieswijzers. Dan zijn er nog partijen zoals de PVV en FvD die expliciet anti-feministisch (en anti-rechtsstatelijk en racistisch) zijn, waardoor het niet veel toevoegt om ze apart uit te lichten in deze analyse.

Werk

Werk is en blijft een urgent feministisch thema. Door een historische erfenis heeft Nederland een deeltijd cultuur waarbij de man overwegend kostwinner is en veel vrouwen parttime betaald werk verrichten. Dit brengt financiële onzekerheid met zich mee en beperkt de doorgroeimogelijkheden, vrouwen bouwen 40% minder pensioen op, scheiding is een groter risico op armoede. In de afgelopen jaren stijgt het aantal werkende vrouwen en is ondertussen 63,8 % financieel onafhankelijk. We zijn er echter nog lang niet. Vier op de 10 vrouwen krijgt te maken met zwangerschapsdiscriminatie, ‘vrouwelijke’ beroepen worden minder betaald en zijn georganiseerd rondom parttime contracten. De effecten van genderdiscriminatie goed in beeld brengen is lastig: onbetaald werk wordt vaak niet meegenomen in economische modellen.

In de verkiezingsprogramma’s is discriminatie op de arbeidsmarkt een serieus thema geworden gekoppeld aan handhaving en sancties. Een andere ontwikkeling is het aantal voorstanders voor het verhogen van het minimumloon, al varieert de mate van verhoging. Een half miljoen mensen in Nederland werken voor het minimumloon waarvan een meerderheid jongeren. Door de verhoging zijn er minder toeslagen nodig en geeft dit een boost aan de lonen ook boven het minimum. Het basisinkomen komt terug in de programma van GL, 8 partijen waaronder de PvdA zijn voor een transitie verlof voor transgender mensen en Bij1 blaast nieuw leven in een feministisch actiepunt uit de jaren ‘70, de 30-urige werkweek.

Zwangerschapsdiscriminatie aanpakken (2), Vrouwen in topposities (2), Gratis kinderopvang (2), Verhogen minimumloon (2), Equal Pay (voor vrouwen, wajongers en mensen met arbeidsbeperking) (2).

Onderwijs

Onderwijs is zogenaamd de gelijkheidsmotor in de samenleving, maar zoals de documentaire Klassen heeft laten zien, is dit niet overal het geval. Alle onderwijstaken hebben de afgelopen jaren gedemonstreerd tegen de overbelasting en onderbetaling. Niet toevallig is dit ook een sector waar de meerheid van de medewerkers vrouw is. Ondanks dat vrouwen ondertussen hoger opgeleid zijn, lopen we qua vrouwelijke onderzoekers ver achter ten opzichte van de rest van Europa en is bijna geen hoogleraar van kleur. Dit heeft niet alleen effect op het onderwijs, maar ook de onderzoeksresultaten. Veel partijen zijn ondertussen weer voor het afschaffen van het leenstelsel omdat dit een nadelig effect heeft op de kansengelijkheid. Diversiteit en inclusiviteit in het onderwijs komt op meerdere manieren terug zowel in een diverser curriculum als het voorkomen van uitval bij studenten uit het Koninkrijk. Belangrijk want eerder dit jaar sneuvelde het Nationaal Plan Diversiteit en Inclusie in de Kamer in de Kamer, dat juist na jaren werk ondersteund werd door de sector zelf.

Salaris en werkdruk onderwijzers (PO/VO/MBO/HO) (2), Onderrepresentatie vrouwen (van kleur) in de wetenschap (2), Studiebeurs voor alle studenten (MBO/HBO/WO) (2) Brede brugklassen (2) Diversiteit en inclusiviteit in het onderwijscurriculum (2)

Zorg.

Het is inmiddels een cliché,maar de corona crisis heeft veel onderliggende issues in de zorg voor het voetlicht gebracht. Zorg is een feministisch issue en gender heeft op verschillende manieren effect. Bijna anderhalf miljoen mensen werken in de sector zorg en welzijn en de overgrote meerderheid hiervan is vrouw. Onderbetaalde verzorgers, medicijnen die alleen zijn getest op mannen, medisch seksisme waardoor je of geen of de verkeerde diagnose krijgt en als kers op de taart hebben vrouwen ook nog op latere leeftijd een slechtere gezondheid. De stijging van het eigen risico (van 150 in 2008 naar 385 in 2020) is een heet hangijzer: de zorg wordt steeds duurder door de vergrijzing maar wie gaat dat betalen? Voor chronische ziekten, waarvan de meerderheid vrouw, zijn de stijgende eigen bijdragen een groot probleem, zij kunnen minder werken en verdienen minder.

In de partijprogramma's zijn de gedeelde punten: lokaal georganiseerde zorg, minder marktwerking en meer aandacht voor preventieve zorg. CDA, VVD, CU willen het huidige zorgstel behouden met wijzigingen. Als alternatief voor zorgverzekeraars vecht de SP al jaren voor het invoeren voor een Nationaal zorgfonds, GL is voor publieke zorgfondsen en de PvdA en DENK willen het systeem sterk aanpassen door het eigen risico af te schaffen en de zorgpremie te verlagen.

Investeren in de GGZ (2), Gendersensitieve zorg (2), Medewerkers zorg salaris (2), Vrije toegang tot abortus en abortuspil (geen subsidie voor anti-abortus clubs) (2), Gratis anticonceptie (2)

Recht

Ongekend onrecht: het vernietigende rapport over de toeslagenaffaire trok heftige conclusies. Alle takken van de overheid, uitvoerend, wetgevend, rechtsprekend hebben gefaald in hun taak. In veel programma’s is het herstellen van het vertrouwen van de burger een groot thema. Volgens de Nederlandse Orde van advocaten passeren alleen GL, PvdA en D66 de rechtstatelijkheidstoets maar zij hebben enkel de programma’s van de 14 zittende partijen onderzocht.

Een ander urgent thema is gendergerelateerd geweld wat door de digitalisering nieuwe vormen heeft aangenomen. Er is te weinig budget om zedenzaken goed aan te pakken, onvoldoende kennis in het rechtssysteem en een lage aangiftebereidheid. Veel partijen pleiten voor een betere aanpak van zedenzaken en harde straffen voor verkrachting maar, zo constateerden Joyce Brekelmans en Hasna el Maroudi voor Oneworld, femicide zelf wordt amper benoemd. Om het VVD programma te quoten: ‘De kans dat je in Nederland slachtoffer wordt van geweld is relatief klein’. Bij linkse partijen wordt meer aandacht besteed aan de interne en externe discriminatie bij de politie. Rechts richt zich vooral op het verbeteren van de diversiteit van de agenten als oplossing voor politiegeweld en discriminatie. Ook valt op dat van de LHBTIA’s, transpersonen het meest onderbelicht zijn terwijl zij het meest te maken krijgen met geweld en uitsluiting.

Toegankelijkheid rechtspraak verbeteren (2), Gender based violence aanpakken (stalking, verkrachting, geweld) (2), Abortus uit WVS (2), Online seksueel geweld aanpakken (zoals wraakporno en exposing) (2), Discriminatie bij de politie bestrijden (2)

Digitalisering

Ik denk dat veel partijen zelf durven toe te geven dat ze achterlopen qua visie op digitalisering. Dit heeft als gevolg dat de democratische controle nog wel eens tekortschiet terwijl de gevolgen van discriminerende algoritmes en datalekken terugkerende thema’s zijn. In de programma’s is wel meer aandacht voor cybercrime maar zijn veel partijen nog bezig met het ontwikkelen van een echte visie. De mensen die het meest last ondervinden van deze digitalisering zijn vaak politiek onzichtbaar: gezichtsherkenning is racistisch, algoritmes zijn racistische en seksistisch & sociale media zijn niet veilig voor vrouwen vooral die in de publieke sfeer. Er zijn verschillende kieswijzers zoals de Technologie kieswijzer op het gebied van privacy maar gender is nog een onderbelicht aspect. Ook de onveiligheid van vrouwen op sociale media met name vrouwelijke politici, sekswerkers en journalisten krijgt nog relatief weinig aandacht in de programma’s.

Risicoprofielen etniciteit verbieden bij de overheid (2), Regulering Big Tech (2), Bescherming rechten sekswerkers online (2), Internet veilig voor iedereen (2), Privacywetgeving versterken (2)

Klimaat

De klimaatdoelen van Parijs komen steeds dichterbij en de gevolgen van de opwarming van de aarde worden steeds zichtbaarder. De transitie naar een groenere economie en samenleving wordt op verschillende manieren voorgesteld: de PvdD wil de economie inrichten volgens het donutmodel, Green New Deal van Groenlinks met een Klimaatfonds, nog een Green New Deal van de SP tot het stimuleren van oplossingen vanuit het bedrijfsleven en gebruik van kernenergie. Het inkrimpen van de veestapel is niet langer enkel het paradepaardje van de PvdD maar komt ook terug in het programma van GL, PvdA, D66, SP, NIDA en Bij1. Ook is het stimuleren van groenere mobiliteit en vervoer een terugkerend thema waarbij vooral toegankelijk OV binnen en buiten de randstad zorgt dat de maatschappij toegankelijk is voor iedereen. Internationale solidariteit is een belangrijk punt in de programma’s van D66, SP, GL en PVDD omdat de rekening voor onze klimaatbelasting vaak wordt betaald aan de andere kant van de wereld zo bleek ook uit dit artikel van Hasna el Maroudi. Dit wordt het grote thema de komende jaren en er is een duidelijke kloof zichtbaar over hoe groot dit probleem is en wat er voor nodig gaat zijn om de klimaatverandering te bestrijden.

Internationale klimaat solidariteit (2), Investeren in OV (2), Toegankelijkheid verduurzamingsmaatregelen (2), Klimaatracisme en ongelijkheid (2), Huizenmarkt groener en diverser qua woonvormen (2)

Conclusie

Als het gaat om representatie zijn er behoorlijk stappen gemaakt en hebben we ondertussen 10 (!) vrouwelijke lijsttrekkers. Een echte, serieuze ambitie om Nederland naar nummer 1 op de Global Gender Index te krijgen is er nog niet. Als we kijken naar de verkiesbare plekken en komen er 58 vrouwen in de kamer, terwijl er nu 47 zijn. Ook betekent een meer diverse lijst niet automatisch beter bestuur of beleid. Bij1 heeft de meest diverse lijst, GL, PVDA, PVDD en SP scoren goed op veel feministische thema’s.

Het is hoopvol om het activisme van de afgelopen jaren terug te zien in recente overwinningen: anticonceptie terug in het basispakket en het schrappen van de verplichte vijf dagen bedenktijd voor abortus. Toch blijft het als kiezer lastig om goed inzicht te krijgen in de effecten van de plannen en mist een visie op een aantal belangrijke thema’s. Groepen zoals ouderen, gelovigen, jongeren, ondernemers worden specifiek genoemd en benaderd met gericht beleid. Andere identiteiten komen er wat bekaaid vanaf. Zo is de positie tegenover de andere landen en gemeenten in het koninkrijk vaak beperkt tot 1 alinea, worden alle vrouwen op 1 hoop gegooid en blijft abortus en sekswerk controversiële issues. Hoe een verkiezingsprogramma eruit hoort te zien is deels te verklaren vanuit de geschiedenis van de partij, de vermeende samenstelling van de kiezer maar ook een taboe op bepaalde vormen van ‘identiteitspolitiek’. Hierdoor missen niet alleen veel perspectieven bij de programma schrijvers en blijft het lastig om alle rapporten, programma’s en stukken concreet te vertalen voor kiezers. Politieke nieuwkomers zoals Sylvana Simons die intersectionaliteit vertalen op een politiek niveau blijven daarom radicaal en een uitdaging voor de huidige politieke structuren. Een toegankelijk politiek proces, zodat iedereen zich met de politiek kan bemoeien, blijft een grote uitdaging voor ons allemaal.

The Feminist Gaze: hoe scoren de verkiezingsprogramma’s?