De temperatuur wereldwijd was in juni 2023 zo’n 0,5 graad warmer dan het gemiddelde tussen 1991 en 2020, en er worden nog dagelijks warmterecords gebroken. Daartegenover is er steeds minder sprake van kouderecords. Klimaatverandering is aan de orde van de dag en de impact daarvan op de natuur en de samenleving is ook in het Caribisch gebied duidelijk zichtbaar. Stacey Mac Donald groeide op op Curaçao en promoveerde op de invloed van sociale en politieke veranderingen en de (post)koloniale context van natuurbescherming op Caribisch Nederland. Mac Donald beschrijft wat de invloed is van de klimaatverandering op Bonaire, waar ze tegenwoordig woont, en op de bewoners. Wat kunnen zij zelf doen, en wat is de rol van de Nederlandse regering?

De bestuursvergadering van de vissersvereniging is net afgerond. “Het water is kraakhelder,” merkt een van de vissers op tijdens het napraten. “Je ziet alles. Er is een storm op komst.” Zijn collega’s zijn het met hem eens: “Je ziet alle dieren zich anders gedragen. Er zijn overal mieren in huis die je anders nooit ziet. Er hangt iets in de lucht.”

Het is juni en het is al weken buitengewoon warm op Bonaire. Het lokale energiebedrijf waarschuwt de bewoners dat het onder druk komt te staan door de langdurige extreme warmte. Niet veel later wordt er een black-out bevestigd. Het energiebedrijf kan het overmatig draaien van de airco’s in deze hitte niet aan en gedurende drie dagen wordt de elektriciteit op het eiland onderbroken. Het orkaanseizoen op Bonaire – dat officieel loopt van juni tot november – is nauwelijks begonnen en de eerste potentiële tropische storm, Bert, is al op komst. Afgezien van wat regen heeft het eiland dit keer geluk, en de bewoners zijn wel blij met regenval na de aanhoudende warmte en de droogte als gevolg daarvan.

Een vissersbootje omringd door een zee van verstikkend sargassumzeewier in Lagun, gelegen aan de oostkust van Bonaire. Foto door Kenny Ranking

Dat kleine eilanden kwetsbaar zijn voor de gevolgen van klimaatverandering is niet onbekend. Dit vanwege hun kwetsbare ecosystemen, kleine economieën en, niet onbelangrijk, het gegeven dat ze grotendeels bestaan uit laaggelegen kustgebieden. Voor Bonaire is dit niet anders. Een onderzoek gedaan in 2022 door de VU Amsterdam in opdracht van Greenpeace heeft aangetoond dat 20 procent van Bonaire binnen 80 jaar dreigt te verdwijnen. De onderzoekers concluderen dat de zeespiegelstijging in het jaar 2050 permanente overstroming zal veroorzaken in het meest zuidelijke deel van het eiland, waardoor de laaggelegen natuurreservaten zullen komen te verdwijnen. Volgens de studie zal dit effect in de loop der jaren verspreiden naar de hogergelegen gebieden richting het centrum van het eiland. De opwarming van de zee met als gevolg het afsterven van de koraalriffen zal deze ontwikkelingen verder versterken. Dit is geen nieuwe informatie. De rapporten van het Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC) melden al sinds 1995 dat er meer dan 50 procent kans is dat de opwarming van de aarde in de nabije toekomst de grens van 1,5°C zal bereiken of overschrijden.

Beleving bij de burger
De impact van klimaatverandering op de natuur en de samenleving in het Caribisch gebied is zichtbaar in de toename van orkanen, aanhoudende periodes van droogte en hitte, hoger energieverbruik, de aanwas van sargassumzeewier en het verdwijnen van koraal door opwarming van de zee. Hoewel ook op Bonaire bekend is dat klimaatverandering een probleem is, verschillen de ervaringen van de gevolgen ervan en leeft het thema lang niet bij iedereen.

Grafisch ontwerper Wessel van den Berge (30) heeft zonnepanelen geïnstalleerd en plant bomen. Volgens hem leeft het thema ‘klimaatverandering’ vooral in de media en de politiek. Maar het is geen dagelijkse gespreksstof onder de bewoners. “Ja, het was erg warm de afgelopen tijd en soms regent het veel,” vertelt hij. Maar heel veel meer merkt hij er zelf niet van, tenzij hij er bewust over nadenkt.

Dit sentiment wordt gedeeld door Elena Baker Echavarría (28), curator bij het lokale archeologische Terramar Museum. “Ik weet dat de klimaatverandering er is, ik zie het aan het rif en merk het aan het weer, maar in mijn dagelijkse leven heb ik er niet zoveel last van. Ja, de elektriciteitsrekeningen worden wat hoger en we hadden vorig jaar met de regen een overstroming in het museum, maar buiten dat soort incidenten heb ik er niet veel last van.”

Visser Gerald Eulogio Jurian Martines met een buit Masbangu (horsmakreel). Foto door Kenny Ranking

Dit is natuurlijk anders voor bijvoorbeeld boeren en vissers op het eiland. Ernest de Lanoy, voorzitter van de visserijcoöperatie Piskabon, vertelt dat de weersomstandigheden – en dan met name de toenemende bedreiging voor stormen – vissers ervan weerhoudt om de zee op te gaan. En een dag niet vissen betekent geen vangsten, en dus geen inkomsten.

Baker Echavarría: “We kunnen allemaal wat duurzamer worden, minder stroom gebruiken en minder vlees eten. Maar dat verandert mijn dagelijkse leven niet. Dat is ook het gemene aan de klimaatverandering – het vergt een systeemverandering om die echt tegen te gaan, en daarvoor moet er meer verantwoordelijkheid worden genomen door de overheid. Zowel lokaal als nationaal.”

Plannen, strategiën en beleid
In de lokale en Nederlandse politiek worden er discussies gevoerd over wie verantwoordelijkheid moet nemen voor de consequenties van de klimaatverandering op de eilanden. Ook worden er acties ondernomen door bijvoorbeeld Greenpeace. Zij startte dit jaar (2023) een klimaatzaak tegen de Nederlandse staat, waarin ze de Nederlandse regering oproept verantwoordelijkheid te nemen voor de consequenties van de klimaatverandering die de drie bijzondere gemeenten binnen het koninkrijk ervaren. Samen met bewoners van Bonaire eist Greenpeace klimaatrechtvaardigheid voor het eiland, en vragen ze Nederland om haar deel te doen om de opwarming van de aarde tegen te gaan door haar uitstoot terug te brengen naar nul. Daarnaast eist Greenpeace dat de Nederlandse regering concrete plannen maakt om Bonaire te beschermen voor de nu al voelbare gevolgen van de klimaatverandering.

Politieke klimaatdiscussies worden al een poos gevoerd. In 2016 werd de Nationale Klimaatadaptatiestrategie (NAS) van Nederland ontwikkeld. In het daaruit voortvloeiende Uitvoeringsprogramma (2018-2019) werd aangegeven dat “een klimaatplan voor de eilanden Bonaire, Sint Eustatius en Saba is opgenomen in het ‘Actieplan Caribisch Nederland’”. Het ministerie van Infrastructuur en Waterstaat is in 2021 aangewezen als coördinerend ministerie dat toezicht moet houden op de ontwikkeling en uitvoering van de klimaatstrategie voor de drie bijzondere gemeenten van Nederland. In deze rol is het ministerie onder meer verantwoordelijk voor het creëren van meer bewustzijn over de noodzaak van acties en maatregelen die negatieve impact van klimaatverandering verkleinen, het aanmoedigen van de uitvoering ervan en ervoor zorgen dat de acties en maatregelen ook in beleid worden vastgelegd.

De nationale en lokale overheden nemen langzaamaan stappen om klimaatstrategieën te implementeren, onder meer door het beschikbaar stellen van 35 miljoen euro voor de implementatie van herstel- en beheerprojecten voor natuur en milieu. Na de val van kabinet Rutte-IV is het des te belangrijker is om deze natuurgelden zo snel mogelijk te besteden, omdat er minder zekerheid is dat er weer een bedrag beschikbaar wordt gesteld. Ook is er gewerkt aan het ‘Ruimtelijk Ontwikkelingsprogramma Caribisch Nederland (ROP CN)’, waarin bijvoorbeeld wordt gestuurd op klimaatbestendig en natuurinclusief bouwen en ontwikkelen, en wordt er geïnvesteerd in de transitie naar een meer duurzame energie-economie.

Op 13 december 2022 werd de eerste conferentie van het nieuwe International Panel on Deltas and Coastal Areas (IPDC) georganiseerd op Curaçao. Een initiatief van Nederland, waar ook Bonaire aan deelnam. Het doel van dit panel was om deltagebieden en kleine eilanden te ondersteunen in hun klimaatadaptatieplannen en -strategieën. Onder meer naar aanleiding van deze politieke ontwikkelingen is in mei 2023 het adviesrapport ‘Het is nooit te laat’ gepubliceerd, waarin een agenda en organisatievorm voor een zogeheten Klimaattafel voor Bonaire zijn geformuleerd. In het raport staat het advies om een breder maatschappelijk gesprek op het eiland te stimuleren over de impact van klimaatverandering.

De laaggelegen zuidelijke saliña’s (zoutpannen) en het Pekelmeer van Bonaire. Dit Ramsar-gebied zal door stijging van de zeespiegel als eerst onder water te komen liggen. Foto door Kenny Ranking

We moeten samen in actie komen
Op het eiland zelf denken bezorgde burgers, beleidsmakers en natuurbeschermingsorganisates na over de noodzaak van natuurinclusieve infrastructuur. Waarom komt er geen degelijk openbaar vervoer zodat er minder auto’s nodig zijn? Hoe kunnen we de kustlijn versterken? Waarom worden er geen regenbakken meer gebruikt? Wat kunnen we doen om meer groente en fruit lokaal te verbouwen zodat we minder hoeven te importeren?

Hoewel de verantwoordelijkheid voor dit soort acties primair ligt bij de nationale en lokale overheid blijft de voorzitter en hoofdonderzoeker van het Caribisch onderzoeksproject ‘Eilanders aan het roer’, antropoloog dr. Francio Guadeloupe, erbij dat ook de bewoners zelf hun verantwoordelijkheid moeten nemen. “Er moet een beweging komen waarin Caribische mensen inzien dat je niet ‘goed kan leven in slechte tijden’ bij een klimaatverandering.” Hij doelt hier op onder meer het overmatig gebruik van airco’s tijdens periodes van hitte, overmatig gebruik van plastic, chemicaliën en water, en andere consumptiepatronen.

Irlenska Martinus (17) ging zich pas in het thema verdiepen toen haar was gevraagd er een gedicht over te schrijven, als intermezzo tussen de presentaties over natuur en klimaat tijdens de Dutch Caribbean Research Week. Eerder dacht ook zij dat ze niet geraakt werd door het veranderende klimaat. Nu ze er meer kennis over heeft, voelt ze verantwoordelijkheid om deze inzichten te delen met andere jongeren op het eiland: “Er moet meer bewustzijn komen onder de jeugd. Het gaat immers om onze toekomst en hier zijn we allemaal verantwoordelijk voor. We moeten allemaal ons steentje bijdragen en onze relatie met de natuur veranderen. Het is niet alleen de taak van de overheid.”

“Om klimaatverandering op Bonaire tegen te gaan is systeemverandering nodig”