Umoja Zwarte Vrouwenkant verzette zich in de jaren 80 al tegen opkomst fascisme
Umoja Zwarte Vrouwenkrant, uitgegeven in Arnhem in de jaren 80, was de eerste krant door en voor Zwarte vrouwen. Het blad was mede opgericht door Ans Sarianamual en geïnspireerd door bekende feminist, schrijver en academicus Audre Lorde. De vrouwen schreven toen al over onderwerpen als feminisme en dekolonisatie, wat nu steeds meer in de mainstreammedia wordt besproken. Dit jaar is er een heruitgave van Umoja uitgebracht. Mede-initiatiefnemer daarvan, Tamara Hartman, legt de parallellen bloot tussen het extreemrechtse klimaat van toen en nu.
“Ik vind het enorm confronterend om Umoja weer te lezen vier decennia na dato, want als je kijkt naar de staat van de wereld, lijkt het alsof de geschiedenis zich aan het herhalen is.” Bladerend door Umoja Zwarte Vrouwenkrant, gepubliceerd in 1985 en 1986, blikt mede-oprichter Ans Sarianamual (1955) in de zomer van 2023 terug op het baanbrekende, maar totaal niet-erkende grassrootstijdschrift uit Arnhem.
De eerste uitgave van het tijdschrift Umoja Zwarte Vrouwenkrant (januari 1985), gepubliceerd door Stichting ‘Zwarte Vrouwen & Racisme’ Arnhem.
Het begon allemaal in december 1984, toen Sarianamual een belofte deed aan Audre Lorde om een tijdschrift op te zetten voor Zwarte vrouwen in Nederland. Samen met een groep Zwarte vrouwen, die zich organiseerden als de Stichting ‘Zwarte Vrouwen & Racisme’ Arnhem, kwam Umoja Zwarte Vrouwenkrant tot leven. Naast het schrijven over onderwerpen als racisme, (arbeids)discriminatie en dekolonisatie, publiceerde het tijdschrift gedichten, interviews met Zwarte Nederlandse schrijvers, aankondigingen van evenementen en briefinzendingen waarin Zwarte vrouwen hun ervaringen met racisme en discriminatie in Nederland deelden.
Achterzijde omslag van het tijdschrift Umoja Zwarte Vrouwenkrant (januari 1985), gepubliceerd door Stichting ‘Zwarte Vrouwen & Racisme’ Arnhem.
Daarnaast introduceerden de Umoja-vrouwen ‘Zwart’ als politieke term in Nederland, gedefinieerd in elke editie als: “Zwart is een politieke stellingname. Het is géén huidskleuraanduiding! Het wordt door ons gebruikt om eenheid en solidariteit aan te geven onder niet-witte mensen. Het is een bundeling van wat witte mensen noemen: allochtonen. Buitenlanders. Minderheden. Derdewereldmensen. Donkergekleurd. Tweedegeneratie. Enz. Enz. Deze onderverdeling houdt de verdeel-en-heerspolitiek in stand!! Het maakt eenheid onder zwarte mensen onmogelijk. Het isoleert ons van elkaar. Daarom dus definiëren we ons eendrachtig als zwart.
Hiermee onderscheidt het tijdschrift zich van andere vrouwenkranten in die tijd, zoals Ashanti (1980-1987) voor en door Surinaamse vrouwen. Umoja was voor álle vrouwen die door racisme permanent als ‘de Ander’ werden gemarkeerd. In de noot van de redactie in de eerste uitgave echoën de woorden van Audre Lorde door: “Er is al zoveel over ons geschreven. Onze tijd ging dan ook vooral zitten in het reageren op stukken geschreven door witte vrouwen over ons. [...] Laten we nu zelf spreken!”
Umoja Zwarte Vrouwenkrant is opgericht in 1984, twee jaar nadat de Centrumpartij een zetel behaalde in de Tweede Kamer, met als leider de eerste extreemrechtse nationalistische politicus sinds de Tweede Wereldoorlog: Hans Janmaat. In deze historische context kun je de antifascistische rode driehoek plaatsen die op iedere voorkant van de krant staat, dienend als symbool van verzet. Zo staat in de krant hierover:
“De rode driehoek staat voor anti-fascisme, voor de onderdrukking van ‘zondebokgroepen’. Groepen die de schuld krijgen van maatschappelijke problemen. De rode driehoek is het symbool van solidariteit met onderdrukte groepen. De rode driehoek staat voor gelijkwaardigheid in plaats van diskriminatie, minachting, vernedering, alleen omdat iemand bijv. zwart, joods, homoseksueel of vrouw is… De rode driehoek door ons gebruikt, omdat ook wij vinden dat de rode driehoek het symbool van anti-fasciten [anti-fascisten, red.] moet blijven en niet, zoals vroeger, een indelingsteken van fascistiese [fascistische, red.] onderdrukkers.”
Zo spanden de vrouwen achter Umoja een rechtszaak aan vanwege racistische pamfletten van de extreemrechtse politieke partij Neerlands Herstel, met teksten als ‘Nederland voor de Nederlanders’ en ‘overtollige buitenlanders’. Deze rechtszaak wonnen ze, maar de toenemende fascistische dreiging in de maatschappij was een feit. Zo vertelt Sarianamual, bijna 40 jaar later, dat de angst voor fascisme een van de redenen is geweest dat de vrouwen stopten met het publiceren van Umoja Zwarte Vrouwenkrant. Doordat haar huisadres ook het redactieadres was van Umoja, en haar telefoonnummer werd gebruikt voor de Zwarte Vrouwentelefoon, was Sarianamual zich erg bewust van haar vindbaarheid.
Troetje Loewenthal, pionier in de Zwarte Vrouwenbeweging en medeoprichter van Stichting Flamboyant in Amsterdam, herkent deze dreiging en angst. Zo werd zij lange tijd telefonisch bedreigd door mensen die haar via haar antiracistische feministische werk wisten te vinden. Ze werd belaagd met teksten als: “De Joden hadden voor de oorlog ook al zo’n grote mond. Je weet hoe dat afgelopen is. Pas jij maar op.” In een online-afspraak vanuit Curaçao deelde ze haar reflecties met mij: “Racistische en fascistische dreiging van actieve Zwarte vrouwen in die tijd is een zwaar onderbelicht onderwerp, en behoeft grondig onderzoek om zo meer te begrijpen over de normalisering van extreemrechts gedachtegoed nu.” De onderwerpen die in de allerlaatste editie van Umoja aan bod komen, bevestigen deze reële angst. Zwarte vrouwen vonden een thuis en veiligheid bij elkaar, maar bevonden zich daarbuiten in een wereld waarin fascisten hun weg vonden, vaak zonder grote weerstand, van de Tweede Kamer tot de straat.
“Mijn doel was altijd jezelf overbodig maken,” blikt Sarianamual terug. “Dat het niet meer nodig is om zo’n krant uit te brengen of een stichting te runnen. Dat het allemaal samen [met alle vrouwen, red.] zou kunnen. Maar als je kijkt naar deze eeuw, dan was dat altijd een utopie. Ik vind het enorm confronterend om Umoja weer te lezen vier decennia na dato, want als je kijkt naar de staat van de wereld, lijkt het alsof de geschiedenis zich aan het herhalen is.”
Umoja Zwarte Vrouwenkrant is een revolutionair tijdschrift dat met de uitgave van het boek Republishing: Umoja Zwarte Vrouwenkrant de erkenning krijgt die het verdiend en de systematische onderbelichting van het verzetswerk van Zwarte vrouwen historisch benadrukt. De krant leest anno 2024 nog alarmerend urgent, en is een uitnodiging voor meer onderzoek naar deze krant en de initiatieven die het uitlicht. Daarnaast is het een belangrijke herinnering voor intersectionele feministen van nu, om nooit stil te zijn.
Het boek Republishing: Umoja Zwarte Vrouwenkrant (Ans Sarianamual, Tamara Hartman, Mirelle van Tulder, Tabea Nixdorff, red.) is gepubliceerd door Archival Textures (Arnhem, 2024) en is verkrijgbaar in onder andere de volgende boekenwinkels:
Bijlmer Bookstore en Het Fort van Sjakoo (Amsterdam), Savannah Bay (Utrecht), KIOSK (Rotterdam), Page Not Found en Nowhere Netherlands Diaspora Bookstore (Den Haag), Wolf Books en Hijman Ongerijmd (Arnhem) en Limestone Books (Maastricht). Of vraag het aan bij jouw lokale boekhandel, of bestel het direct via de distributeur KIOSK Rotterdam.
Tamara Hartman (1996) is freelance journalist en schrijver, wonend in India en Nederland. Haar interesse zit in onderbelichte, vergeten of niet-gedocumenteerde verhalen - soms alledrie tegelijkertijd. Van de Hindostaanse geschiedenis tot Zwart feminisme in Nederland en de Nederlandse Dovengeschiedenis. Van identiteit tot collectieve vergetelheid.