Politie mag binnen nieuwe ambtsinstructie mogelijk meer geweld gebruiken

Eén van de zorgen van mensenrechtenorganisaties rondom de wetswijziging politiegeweld gaat over de ambtsinstructie en de uitbreiding ervan. De ambtsinstructie wordt straks de strafrechtelijke norm voor agenten en opsporingsambtenaren. Volgens mensenrechtenorganisaties en advocaten is de uitbreiding van de ambtsinstructie zorgwekkend, onder meer omdat de politie straks theoretisch het recht krijgt om te schieten op demonstranten. Wij zijn in de ambtsinstructie en de kritiek daarop gedoken en geven jullie er graag meer uitleg over.

cc-foto: Roel Wijnants

In de ambtsinstructie staan de regels en de voorwaarden waar politie, de Koninklijke Marechaussee en andere opsporingsambtenaren zich aan dienen te houden. Op dit moment ligt er een uitbreiding van deze ambtsinstructie bij de Raad van State, het belangrijkste adviesorgaan van de overheid. ‘De nieuwe ambtsinstructie […] geeft de politie fors ruimere bevoegdheden om geweld te gebruiken', schrijft mensenrechtenorganisatie Controle Alt Delete op basis van informatie van Amnesty International en de Nederlandse Orde van Advocaten.

Mensenrechtenorganisaties hebben in een vroeg stadium hun zorgen geuit over de plannen om de ambtsinstructie uit te breiden. Of de politiek hier vervolgens iets mee heeft gedaan is onduidelijk: noch de Orde van Advocaten, noch Amnesty, noch Eerste Kamerleden weten over welke versie de Raad van State zich nu buigt: de oorspronkelijke of een versie waarin de kritiek van de mensenrechtenorganisaties en de Orde is meegenomen, zo schrijft Controle Alt Delete op de website. Een advies van de Raad van State wordt pas openbaar wanneer deze naar de Eerste Kamer wordt gestuurd en daarmee een openbaar Kamerstuk wordt.

Geweldsuitbreiding zoals bekend

De nieuwe ambtsinstructie geeft agenten straks mogelijk een ruimere bevoegdheid om pepperspray en een taser te gebruiken bij iedereen die zich verzet tegen een aanhouding. Volgens de Orde van Advocaten staat in de hernieuwde ambtsinstructie niet bij welke strafbare feiten deze wapens ingezet mogen worden: ‘Als gevolg daarvan is het gebruik van pepperspray en een stroomstootwapen generiek toelaatbaar bij elke aanhouding, of het nu gaat om een overval of over wildplassen’, waarschuwt de Orde van Advocaten. Het ziet dan ook graag dat dit gewijzigd wordt, ‘bijvoorbeeld tot de gevallen waarbij de aan te houden persoon zich met geweld onttrekt aan aanhouding’.

Eén van de verruimingen betreft ook het gebruik van een vuurwapen 'ter beteugeling van oproerige bewegingen en andere ernstige wanordelijkheden’. Hierbij wordt niet gespecificeerd of er sprake moet zijn van levensgevaar, of dreiging is van een ernstig letsel aan een derde. ‘En zelfs zonder te specificeren dat het vuurwapen gericht moet zijn op een specifiek persoon, laat staan dat van deze persoon de eerdergenoemde bedreiging moet uitgaan’, schrijft Amnesty International alarmerend. Theoretisch legitimeert de nieuwe ambtsinstructie dus het lukraak schieten in een menigte, zoals bijvoorbeeld een demonstratie. Amnesty:

‘De Ambtsinstructie staat de politie dus, op zijn minst theoretisch, toe om te schieten (mogelijk dodelijk) op iemand die ook zou kunnen worden aangehouden op een andere, minder gewelddadige wijze.’

Bij de uitbreiding van de Ambtsinstructie lijkt men ervan uit te zijn gegaan dat agenten zich altijd correct gedragen en zaken als etnisch profileren, racisme en discriminatie niet voorkomen bij het korps. Dit terwijl talloze signalen het tegendeel stellen. Zo schreef NRC Handelsblad in 2019 nog over politiebureau Hoefkade:

‘Op politiebureau Hoefkade in de Haagse Schilderswijk is sprake van ernstige discriminatie, geweld, ongewenste omgangsvormen en groepscultuur onder politieagenten. Dit blijkt uit een intern onderzoek dat het team Veiligheid Integriteit en Klachten (VIK) van de Haagse politie heeft ingesteld naar incidenten bij het basisteam Hoefkade.’

‘Er wordt nu al rekening gehouden met de speciale status van de politie’, zegt PvdA-senator Jeroen Recourt in een interview met Lilith. ‘Daar verandert deze wetswijziging niet veel aan. Je mag in theorie schieten op een menigte maar als je dat doet zal dit vermoedelijk gewoon in strijd zijn met de wet. Je moet niet alleen kijken naar de ambtsinstructie, maar ook naar artikel 7 van de Politiewet en daarin staat dat je alleen geweld mag gebruiken als er geen andere mogelijkheden meer zijn.”

Volgens Amnesty wordt in de herziene ambtsinstructie ook een ‘afweerbevoegdheid’ gecreëerd. Dat betekent dat de politie straks niet alleen geweld mag gebruiken bij concrete gevallen van gevaar, maar ook in situaties van potentieel gevaar. Amnesty:

‘De Nota van toelichting legt uit dat de politie geweld kan gebruiken ‘ter afwending van direct gevaar dat redelijkerwijs zwaar lichamelijk letsel of de dood van personen tot gevolg kan hebben’. In de herziene Ambtsinstructie wordt daarmee de drempel om geweld te gebruik nog verder verlaagd. De uitleg van de voorgestelde afweerbevoegdheid is problematisch, zeker waar het gaat over het gebruik van vuurwapens. De afweerbevoegdheid maakt dat de politie op een persoon kan schieten met mogelijk dodelijk letsel op basis van het vermoeden dat de persoon een dreiging van de dood of ernstige letsel zal opleveren, voordat de dreiging zich daadwerkelijk voordoet.’

Zeker in zaken waarbij er sprake is van etnisch profileren, kan dit een gevaar opleveren. De algemene beginselen van proportionaliteit en subsidiariteit zullen ook onder de nieuwe ambtsinstructie van toepassing blijven. Van een politieagent mag verwacht worden dat hij eerst aanhoudings- en of zelfverdedigingstactieken gebruikt, voordat hij geweldsmiddelen inzet.

In een briefing van 8 juli 2018 waarschuwde Amnesty International dat bij een nieuw wapen of geweldsmiddel een goede analyse nodig – of zelfs vereist – is om te kunnen controleren welke operationele problemen er al dan niet mee opgelost kunnen worden. Ook zouden verschillende opties overwogen moeten worden om daarna pas te concluderen welke oplossing de beste is. ‘Een dergelijke grondige analyse is niet voorafgegaan aan de herziening van de Ambtsinstructie’, aldus Amnesty.

De mensenrechtenorganisatie uit dan ook stevige kritiek op de plannen om mogelijk ook de inzet van vuurwapens te verruimen. In de nieuwe ambtsinstructie staat dat de politie in de toekomst ook ter aanhouding kan schieten op een vluchtende verdachte of veroordeelde van een woninginbraak waarbij deze iemand met flinke kracht opzij heeft geduwd. Ook wanneer geweld of de dreiging van geweld reeds is geweken mag de politie straks schieten.

‘Ja, mits, in plaats van nee, tenzij’

Het College voor de Rechten van de Mens waarschuwde in juni 2018 dat het huidige voorstel voor de ambtsinstructie het geweldmonopolie duidelijker moet begrenzen. ‘Er lijkt vooral gekeken te zijn naar het stroomlijnen van de criteria voor het gebruik van individuele geweldsmiddelen. Het uitgangspunt daarvoor lijkt te zijn geweest “ja, mits”, terwijl een terughoudender “nee, tenzij” zich beter verhoudt tot het bestaande mensenrechtelijke raamwerk.’

Onlangs waarschuwde de Nationale Ombudsman Van Zutphen – nadat hij twee klachten over het gebruik van tasers in een ggz-instelling had onderzocht – nog voor het gebruik van stroomstootwapens. Hij wil dat politieagenten er terughoudend en zorgvuldig mee omgaan. ‘Het is van uiterst belang dat de politie zich realiseert dat het geen wondermiddel is en de impact voor iemand die getaserd is, groot is. De politie moet goed overwegen wanneer en hoe ze het stroomstootwapen gebruikt’, aldus de Ombudsman. De nieuwe ambtsinstructie – voor zover tot nu toe bekend – voorziet hier in ieder geval niet in.

Onderzoek heeft eerder al uitgewezen dat het stroomstootwapen eerder wordt gebruikt tegen mensen met psychische problemen of een geestelijke beperking. ‘Zij zijn geen gevaarlijke criminelen en hun levens zouden niet op het spel gezet moeten worden, tenzij hun gedrag in een bepaalde situatie een ernstig risico vormt voor anderen (ook voor de wetshandhaver)’, waarschuwde Amnesty al in een eerder stadium.

In sommige gevallen wordt het stroomstootwapen bovendien in ‘stun-mode’ gebruikt. Uit cijfers van de politie zelf in 2017 blijkt dat in de proefperiode de stun-mode in 13 van de 21 gevallen is gebruikt. Het stroomstootwapen wordt dan voornamelijk gebruikt om iemand een pijnprikkel toe te dienen. Amnesty vindt dat het gebruik van stroomstootwapens in stun-mode verboden moet worden, ‘omdat daarbij een aanzienlijk risico bestaat op marteling of andere wrede, onmenselijke en onterende behandeling of bestraffing’. Het College voor de Rechten van de Mens wil dat in de ambtsinstructie wordt opgenomen dat wanneer een persoon al dusdanig onder controle is dat een agent zelf fysiek in de buurt kan komen, andere fysieke middelen of technieken gebruikt worden dan de heftige pijnprikkel van de ‘stun-mode’.

De politie volhardt overigens dat het gebruik van de taser veilig is. Volgens de politie levert het gebruik van stroomstootwapens geen extra risico voor kwetsbare groepen. Dit terwijl uit het meest recente onderzoek van Nivel (.pdf) juist blijkt dat er onvoldoende cijfers zijn om dit te kunnen stellen.

‘Omdat het bij de proefpersonen van de studies meestal gaat om een overwegend gezonde, niet-representatieve populatie kunnen moeilijk uitspraken worden gedaan over kwetsbare populaties of bijzondere risicogroepen zoals zwangere vrouwen, mensen met psychische problemen of onder invloed van middelen of medicatie. Ons zijn geen studies bekend die zich expliciet op de gevaren voor de gezondheid van de risicogroepen richten.’

De fabrikant van de taser waarschuwt op de eigen website tegen het gebruik bij mensen met ernstige psychische problemen, mensen die onder invloed zijn en mensen die een zwakke lichamelijke gezondheid hebben. Het Nivel plaatst daar dezelfde kanttekening bij: er is onvoldoende onderzoek om met zekerheid te kunnen zeggen dat gebruik van de taser onveilig is bij die groep. Toch zegt het Nivel ook: ‘Op basis van gezond verstand is het onverstandig om een stroomstootwapen toe te passen op zwangere vrouwen of mensen met een kwetsbare gezondheid.’

Pepperspray

Op dit moment mag pepperspray niet gebruikt worden tegen een aantal kwetsbare groepen, namelijk:

- personen die zichtbaar jonger dan 12 of ouder dan 65 jaar zijn;

- vrouwen die zichtbaar zwanger zijn;

- personen voor wie dit gebruik als gevolg van een voor de ambtenaar zichtbare ademhalings- of andere ernstige gezondheidsstoornis onevenredig schadelijk kan zijn.

Ook dit komt in de nieuwe ambtsinstructie te vervallen. De Orde van Advocaten waarschuwt dat agenten hierdoor zelf moeten beoordelen of de inzet ervan "proportioneel" is. ‘Daarmee toont de besluitwetgever te weinig verantwoordelijkheid voor het leven en de gezondheid van de genoemde groepen evident kwetsbare personen,’ zo schrijft de Orde van Advocaten in het advies aan de overheid. 

Eerste Kamer

De wetswijziging die van de ambtsinstructie de strafrechtelijke norm voor de toepassing van geweld maakt, wordt de komende week in de Eerste Kamer behandeld. Een zorgelijke ontwikkeling, schrijft Controle Alt Delete: ‘De Eerste Kamer kan straks een wet aannemen, waarvan het gevolg nog niet inhoudelijk beoordeeld is door de Raad van State. Gezien de stevige kritiek van Amnesty International en de Nederlandse Orde van Advocaten is dit een zorgelijke ontwikkeling. De Eerste Kamer zou de behandeling van het wetsvoorstel moeten opschorten, totdat duidelijk is hoe de ambtsinstructie eruit komt te zien.’

Controle Alt Delete: Mogelijk ruimere bevoegdheid politie om geweld te gebruiken

Lees ook: PvdA voor wetswijziging politiegeweld, neemt na kritiek zorgen etnisch profileren mee