'Literatuur van Braziliaanse legende Clarice Lispector lees je niet, die doorleef je'

De verhalen van Clarice Lispector kruipen onder je huid en in je hoofd, waar ze nog dagenlang blijven resoneren. Haar unieke, ongrijpbare schrijfstijl laat zich moeilijk in woorden vatten. Lispector lees je niet, je doorleeft haar.

TIRZA DE FOCKERT
Aan het begin van mijn journalistieke carrière schreef ik recensies voor een lokale muzieksite. Het combineren van mijn twee grote liefdes – muziek en schrijven – zou me de ultieme voldoening geven. Dacht ik. Niets bleek minder waar. Het vlotst schreef ik over miserabele concerten – vals gezongen, slecht geluid, apathisch publiek - voor de meest magistrale muziekervaringen kon ik zelden de juiste woorden vinden. Muziek die je echt beroerd, laat zich nu eenmaal slecht in woorden vastleggen. Het schrijven van muziekrecensies dreef me langzaam tot wanhoop.

Eenzelfde gevoel van wanhoop bekroop me bij het lezen van Alle verhalen (2019) van Clarice Lispector (1920-1977), die voor het eerst naar het Nederlands is vertaald door Adri Boon. De bundel is een imposante collectie van vierentachtig verhalen die haar hele schrijversleven omspant. In het verhaal De onfortuinlijkheden van Sofia zegt de jonge protagonist op een gegeven moment: “Begreep ik dat alles? Nee. Ik weet niet wat ik op dat moment begreep. Maar zoals ik een ogenblik lang in de meester even ontzet als gefascineerd de wereld had gezien – en zelfs nu weet ik nog altijd niet wat ik zag – zo begreep ik ons, en nooit zal ik weten wat ik begreep. Nooit zal ik weten wat ik begrijp.”

Zo, ongeveer, voel ik me na het lezen van Alle verhalen.

Grande dame
Clarice Lispector geldt als de grande dame van de Braziliaanse literatuur. In haar thuisland wordt ze al decennia lang op handen gedragen, daarbuiten was ze tot voor kort amper bekend. Haar compacte, hermetisch afgesloten taal leek lange tijd onvertaalbaar, schreef de New York Times. Lispector-vertaler Adri Boon schrijft in een artikel voor Zuca Magazine: “Hoe kun je wat vreemd klinkt in het origineel, zodanig omzetten dat het in het Nederlands ook nog vreemd is, maar toch acceptabel?”

Dankzij een vurige lobby van haar biograaf Benjamin Moser is Clarice Lispector nu gelukkig ook buiten Brazilië te lezen. In nog geen tien jaar werd een groot deel van haar omvangrijke oeuvre in het Engels vertaald, en ook in het Nederlands zijn tegenwoordig enkele van haar romans te lezen. Dankzij de sprankelende vertaling van Adri Boon is daar nu ook de omvangrijke bundel Alle verhalen. Het eerste verhaal schreef ze toen ze 18 was, de laatste verhalen in de bundel bleven onvoltooid achter toen ze stierf aan kanker op 9 december 1977, een dag voor haar 57ste verjaardag. 

Vierentachtig verhalen, geschreven over een aaneengesloten periode van veertig jaar. Dat alleen al maakt het lezen van dit boek een ervaring op zich. Je leest je in ruim zeshonderd pagina’s door de complete ontwikkeling van een auteur heen. Een auteur bovendien, die excelleert in het beschrijven van die innerlijke wereld van gevoelens, gedachten en observaties die elk persoon uniek maakt. Elk verhaal voelt alsof je even in het hoofd en het hart van een ander kruipt. Niet het plot maar het personage is veelal het middelpunt van het verhaal.

Vrouwen uit alle lagen
En vaker dan niet zijn die personages vrouwen. Vrouwen uit alle lagen van de samenleving, in allerlei stadia van hun leven. Vrouwen ook, vaak, die niet eerder in de literatuur of andere kunsten een stem of perspectief gegund werden. Neem het titelpersonage in De Kleinste Vrouw van de Wereld. In een luttele zeven pagina’s transformeert deze Kleine Bloem – een pygmeevrouw uit Oost-Congo – van een zeldzaam object, gevonden door een ontdekkingsreiziger, in een levend en liefhebbende vrouw van vlees en bloed.

Of de mater familias die in Hartelijk gefeliciteerd haar 89ste verjaardag viert. Omringd door kinderen, kleinkinderen en achterkleinkinderen wordt ze gevierd als een symbool, als leidend voorwerp. Hoofd van de familie, bejaarde vrouw, wiens externe wereld gestript lijkt van elk greintje persoonlijkheid of verantwoordelijkheid, van elke behoefte of emotie. Zoals oudere generaties wel vaker neergezet worden als mensen die met het verstrijken van de jaren hun unieke menselijkheid langzaam verliezen. Van binnen bruist het echter nog ten volste. Het betuttelende gebruik ‘omaatje’ door haar kleindochter brengt de bruisende woede tot ontploffing. “ ‘Naar de duivel met jullie, stelletje nichten, cocu’s en sloeries!’ Geef me een glas wijn, Dorothy!’ beval ze.”

Zomaar twee voorbeelden van de verbindende thematiek die je in Alle verhalen kunt terugvinden. Meer nog dan de inhoudelijk thematische verbinding is de rode draad in deze collectie de volstrekt unieke schrijfstijl waarmee Lispector je in al die verschillende hoofden en harten mee weet te voeren. De literatuur van Lispector speelt zich ergens af in die ongrijpbare ruimte tussen vormeloze gedachten vol pluriforme betekenissen en de eenduidige interpretatie van die gedachten als je ze in woorden probeert uit te drukken. In het korte tijdsbestek van soms maar drie pagina’s zuigt ze je mee in een wereld waarvan je weet dat die klopt, waarin je voelt dat die klopt. Maar waarvan geen enkele beschrijving goed uit kan leggen waaróm die klopt.

Lezen als ervaring
Alle verhalen laat zich dan ook lastig vangen in gangbare kenmerken van literatuur. Er is geen plot, geen begin en eindpunt, geen lineaire vertelling. Er is geen sprake van een eenduidige betekenis, die je vast kunt grijpen, samen kunt vatten, kunt reproduceren. Het lezen van Lispector komt eerder in de buurt van de totaal absorberende ervaring die muziek kan bieden. Jeff Vandermeer, in zijn recensie voor Slate, omschreef zijn leeservaring als volgt: “For almost all of New Directions’ remarkable new Complete Stories […] I felt wrapped in flame.”

Zelf had ik het liefst alle teksten met mijn ogen dicht willen lezen.

Alle verhalen

Clarice Lispector

Vertaald door Adri Boon

Uitgeverij De Arbeiderspers, 2019
608 blz.

Auteur

"Tirza de Fockert is journalist en antropoloog. Sinds mei 2018 zit ze in de gemeenteraad van Amsterdam, waar ze zich onder meer inzet voor onderwijs, gendergelijkheid en vluchtelingen. Haar politieke idealen zijn samen te vatten in elf liedjes, die je hier kunt horen