Bij het Zuid-Afrikaanse Bemba-volk zou de gemeenschap – als iemand iets verkeerds doet – in een cirkel om de dader heen gaan staan en alle goede daden van diegene benoemen. Het achterliggend idee is dat een ander pijn doen voortkomt uit zelf pijn hebben. En dat als je geconfronteerd wordt met je hele gemeenschap, je eerder verantwoordelijkheid neemt voor je fouten en bereid bent boete te doen. Dat zou bij enkel bestraffing – zoals binnen het rechtssysteem dat wij kennen – niet gebeuren.
Dit verhaal doet al decennia de ronde. Het is niet helemaal duidelijk of het een hoax is of niet, maar het is een voorbeeld van een alternatieve vorm van recht uitoefenen. Het klopt wel dat binnen bepaalde niet-westerse en native gemeenschappen – zoals de First Nations in Canada – al eeuwen praktijken zijn waarbij er binnen de gemeenschap naar oplossingen wordt gezocht na wangedrag. Oplossingen die zowel voor adequate boetedoening als verzoening zouden zorgen.
Dat geldt ook voor wat in sommige moderne kringen restorative en transformative justice genoemd wordt. Dit zijn termen die je misschien vaker tegenkomt als je het Amerikaanse politieke en sociale discours volgt. Deze theorieën klinken ingewikkeld, maar gaan eigenlijk over het doorbreken van alle vormen van geweld. En over methoden ontwikkelen om met criminaliteit en conflict om te gaan die vreedzamer zijn dan simpelweg bestraffing.
Uit verschillende onderzoeken blijkt dat herstelrecht – zoals het in het Nederlands genoemd wordt – veel effectiever kan zijn dan gevangenisstraffen. Lilith sprak met Jasmyn Elise Story (29), Amerikaanse academicus, doula, ‘International Restorative Justice Facilitator’ en een van Vice’s 31 mensen die een betere toekomst creëren (2018). Hen zet zich al 15 jaar met veel passie in voor abolitionistische, gelijkheids- en mensenrechtenbewegingen. Als kind maakte Jasmyn zich al zorgen over de staat van de wereld. Hen stond met een kraampje in de buurt om bewustzijn te creëren over de ontbossing van de Amazone. “Ik heb altijd de verantwoordelijkheid en verplichting gevoeld om bij te dragen. Mits, ik daar de energie voor heb en zolang het niet als een last voelt, maar als genot”, vertelt Jasmyn via Zoom.
De tegenhanger van het strafrecht
Jasmyn is Restorative Justice Facilitator, hoogleraar en docent, maar bovenal community builder. Hen gebruikt herstelrecht en transformatieve gerechtigheid om politieke en sociale verandering te bewerkstelligen. Herstelrecht draait om de behoeften van individuen en/of groepen die slachtoffer zijn van een of meerdere vormen van geweld. Dat kan diefstal, moord en racisme zijn, maar het vertaalt zich ook naar conflict en intimidatie op werk, in het onderwijs en andere instituties. In het herstelrecht wordt onderzoek gedaan naar de schade die is aangericht en gekeken naar de behoeften van de betrokken partijen. Aan de hand daarvan worden manieren bedacht om tot een oplossing te komen.
Herstelrecht is als het ware de tegenhanger van het strafrecht, waarbij niet straf maar resolutie voorop staat. Transformatieve recht gaat – zoals de naam al prijsgeeft – over het transformeren van het rechtssysteem. Amerikaanse criminoloog Howard Zehr zou de eerste zijn die iets ‘concreets’ over herstelrecht geschreven zou hebben in zijn boek Changing Lenses–A New Focus for Crime and Justice (1990). Maar in feite wordt deze vorm van gerechtigheid al eeuwen gepraktiseerd binnen veelal niet-westerse gemeenschappen en die van kleur.
“Als Restorative Justice Facilitator ben je verantwoordelijk voor het bieden van opties, zodat er een dialoog kan plaatsvinden en er oplossingen gevonden kunnen worden tussen slachtoffer en dader”, vertelt Jasmyn. Toen wij hen spraken was Jasmyn in de vroege ochtend in Alabama voorbereidingen aan het treffen voor de opening van Freedom Farm Azul. Jasmyn is eigenaar van van 15 hectare grond waar hen onderdak, educatie en herstelrechtcursussen zal bieden aan ex-gedetineerden, de queer- en trans gemeenschap en mensen met een beperking. “Heling en educatie gaan hand in hand. We zullen de boerderij gebruiken om mensen te trainen in landbouwwerk, maar ook om bepaalde vaardigheden onder de knie te krijgen. Zoals met emoties omgaan op het moment dat ze getriggerd worden. We gaan mensen ook leren om echt na te denken over onderwerpen als mannelijkheid, in de hoop dat het hen goed doet.”
Geen kumbaya, wel herstel en transformatieve recht
Toch klinkt herstelrecht als iets uit een sprookjesboek. Er is een groot verschil tussen iemand die een ‘onschuldige’ fout maakt en iemand die een ander echt fysiek of mentaal geweld aandoet. Daarnaast loop je ook het risico dat alle aandacht naar de dader gaat – die zich moet verbeteren – en het slachtoffer secundair is. Het leven is nou eenmaal niet rozengeur, maneschijn en kumbaya, zou je kunnen zeggen. Jasmyn begrijpt de kritiek. “Het is een misvatting dat slachtoffer en dader zonder voorbereidingen in een kamer worden neergezet en dat ze dan vervolgens tot een oplossing moeten komen”, legt hen uit. “Zonder volledige verantwoording van de dader voor diens daden is het überhaupt onmogelijk om tegenover het slachtoffer gezet te worden.”
Binnen herstel- en transformatieve recht wordt gekeken naar alle aspecten die kunnen leiden tot een fout of geweld. Dat betekent ook dat er naar de rol van de staat en de systemen daarbinnen wordt gekeken. Niet alleen de dader, maar ook de omstandigheden die hebben geleid tot dergelijke acties zijn van belang. “Het is echt heel moeilijk om verantwoordelijkheid voor fouten te nemen, maar wat naar mijn mening echt wonderbaarlijk is aan dit werk, is dat de wil er wel is als er een kans wordt geboden. Het is daarbij belangrijk dat individuen niet te maken hebben met een proces dat gecentreerd is rond afstraffing.”
Jasmyn Elise Story - Foto: Florencia Jadia
Maar de Restorative Justice Facilitator wil graag benadrukken dat herstelrecht niet draait om vergiffenis, ‘want misschien is hetgeen het slachtoffer het meest nodig heeft wel afstand.’ Hen gaat verder: “Ik heb zelden een herstelrechtsproces geleid waarbij de persoon die schade opliep niet woedend of rancuneus was. Als er geen ruimte wordt geboden voor die emoties, is het niet mogelijk om de impact van een incident te begrijpen.”
Dat geldt voor individuele relaties maar volgens Jasmyn zit er weinig verschil tussen het toepassen van herstelrecht op een individu of een groep. Als voorbeeld noemt hen een Amerikaanse bank die zich schuldig maakte aan 30 jaar discriminerende leenpraktijken in een stedelijk Zwart gebied. Vervolgens geeft zo’n bank een donatie van miljoenen dollars aan een willekeurig buurthuis. Dat noemen ze dan gerechtigheid. “Maar als de gemeenschap haar verhaal kon vertellen, had er geconcludeerd kunnen worden dat zij veel meer heeft aan onderwijsinstellingen om te leren om te gaan met geld. Aangezien de bank deze mensen al 30 jaar financieel schaadt.”
Een betere wereld begint bij jezelf
Als Restorative Justice Facilitator is het cruciaal om toe te zien dat de beweegredenen om deel te nemen aan het herstelrechtsproces integer zijn. Dus niet omdat iemand het vanwege sociale druk, voor de schone schijn of schouderklopjes doet. “Er zijn gevallen geweest waarin ik twijfelde aan de intenties van een individu en in zo’n geval wordt het herstelproces niet voortgezet”, vertelt Jasmyn stellig. Hoewel hen zich inzet voor herstelrecht is hen tegelijkertijd ook kritisch over het werkveld en werkt hen niet samen met overheidsinstanties. “Het rechtssysteem, met name in de Verenigde Staten, is gewelddadig en jaagt op armen en mensen van kleur. Met behulp van het herstelrecht kan ik dat geweld een beetje doorbreken. Maar ik ben een abolitionist die wil dat ons rechtssysteem wordt afgebroken. Het is heel moeilijk om dit werk te doen in een systeem dat de schade in stand houdt.”
Jasmyn deelt dat er ook vele tegenstanders zijn van deze nieuwe rechtsvormen. Vooral degenen zijn die er baat bij hebben als het systeem bij het oude blijft. “Het Amerikaans rechtssysteem is een machine om geld te verdienen. Waarom zou je een universiteit openen als je kunt investeren in een gevangenis waar je 80.000 dollar verdient aan een persoon? Maar ook binnen Justitie kunnen mensen bang zijn dat ze worden vervangen als het oude rechtssysteem niet meer bestaat”. Toch denkt Jasmyn dat deze nieuwe rechtsvormen een stap zijn naar een betere wereld, die - cliché genoeg - begint bij jezelf. “Ik heb met veel mensen gewerkt waarvan de dader dood of onbereikbaar was. In zo’n geval draait het proces om het delen van het verhaal en erkenning krijgen. Helen hoeft niet altijd afhankelijk te zijn van de persoon die ons heeft geschaad. Je kan met behulp van gemeenschap, familie en vrienden het ook zelf doen.”