Sunny Bergman over docu opkomst spiritueel radicaal-rechts: 'hoop dat anderen zich bewust worden van dit gevaar'

‘Samenzwevers?’, de nieuwe film van documentairemaker, feminist en activist Sunny Bergman (48) gaat over de opkomst van extreem-rechtse complottheorieën binnen Nederlandse spirituele kringen. Ze was geschokt na de uitslag van de tweedekamerverkiezingen, waarbij een historisch aantal extreem- en radicaalrechtse politieke partijen in de Kamer kwamen. Bergman kende de winst deels toe aan stemmen van ‘samenzwevers’. Lilith-co founder Clarice Gargard sprak haar over deze verontrustende ontwikkeling en waarom ze de film maakte. “Ik hoop dat mensen die op een kantelpunt staan en geneigd zijn te vallen voor complottheorieën een wake up call krijgen. En dat anderen zich bewust worden van dit gevaar.”

Wat zijn samenzwevers?

 “De term is bedacht door Marie Meeusen en duidt op de groeiende groep spiritueel geïnteresseerde mensen die zich verliezen in samenzweringstheorieën, vooral sinds de coronacrisis. Vaak geloven deze mensen bijvoorbeeld dat de pandemie niet bestaat. Ze noemen het ‘de plandemie’ en ze denken dat die gepland is om het volk uiteindelijk massaal te onderdrukken.”  

Waarom maak je je zorgen over deze ontwikkeling binnen de spirituele wereld? (En waarom zouden wij dat ook moeten doen?)

“Ik merkte in eerste instantie in mijn eigen omgeving dat er ruzies ontstonden over de coronamaatregelen. Mensen die zich er niet aan wilden houden radicaliseerden, sommigen begonnen te geloven dat er een complot achter de pandemie zit. En het viel me op dat dat vooral vanuit de yogahoek gebeurde. Toen de eerste bijeenkomsten van actiegroep Vrouwen voor Vrijheid georganiseerd werden, zag ik op de livestream bekenden. Ze sloegen op trommels, mediteerden en ondertussen liepen viruswaarheid-guru Willem Engel en spiritual influencer Tijn Touber er rond. Dat zijn twee mensen die er nogal bedenkelijke connecties en denkbeelden op na houden. Zo deelde Touber een filmpje waarin hij de protocollen van de wijzen van Sion aanbeval, een diep antisemitische tekst waar Hitler uit citeerde. Vlak voor de verkiezingen zag ik ook oproepen vanuit die hoek om op Forum van Democratie te gaan stemmen vanwege de standpunten tegen coronamaatregelen.”

Racisme en antisemitisme, dat gaat ver voor een spirituele actiegroep tegen coronamaatregelen

“Zeker. Er zou ook een historische link zijn tussen new age gedachtegoed en nazi’s. Hitler en consorten waren erg geïnteresseerd in esoterische zaken, biodynamische landbouw, hekserij en antroposofie. Daar leerde ik onlangs meer over. Ze dachten dat het ‘Arische volk’ van origine een oerbeschaving was van raciale en spirituele ubermenschen. Dat werd verzwakt door vermenging met andere volkeren. Nu zie je in veel spirituele kringen het idee van 3D naar 5D evolueren, de ‘D’ staat voor dimensies. Daarbij ontdoen we ons van ‘lagere frequenties’. De ‘wakkere mensen’ gaan naar het beloofde land van 5D. Dat heeft ook zo iets verhevens en engs. En deze theorieën zijn wederom doordrenkt van antisemitisme, want degene in 5D zijn zich bewust van de donkere krachten die ons ‘beheersen’ en is volgens hen de Joodse illuminatie.”

Mensen die het best goed hebben (sociaal-economisch) lijken het meest aangetrokken tot deze beweging. Is dat zo?
”Ik denk niet dat dat zo is. Ik denk dat bijvoorbeeld complottheorie-aanhangers vaak mensen zijn uit sociaal economisch kwetsbare groepen, bijvoorbeeld mensen die geen werk hebben of misschien last hebben van psychische problemen. Je ziet wel dat bijvoorbeeld bij de Vrouwen voor Vrijheid mensen zitten die welvarend zijn en de BN’ers die Moederhart (red: antivax- en anticorona-actiegroepen) steunen ook meer uit de glamour-wellnesshoek komen. Maar op een gegeven moment werd het wellnessrechts geframed als een verwende witte vrouwenprobleem en dit frame klopt niet met wat ik heb gezien. Ik denk dat mensen uit de coronaprotesten bovengemiddeld geraakt zijn door de coronacrisis en ook zeker niet allemaal wit zijn. Ik sprak bijvoorbeeld een Surinaamse vrouw die in een camper woonde, holistisch coach was en op Forum had gestemd. Ook interviewde ik een vrouw die een eigen zaak moest sluiten en voor het eerst van haar leven depressief werd.” 

Ik merk dat ook in mijn omgeving. Dat er mensen zijn van wie je niet zou verwachten dat ze op radicaal-rechts stemmen of zich verliezen in complotten. Ben je erachter gekomen hoe dat komt?

“Over het algemeen denk ik dat mensen die zich hierin verliezen zich een outcast voelen en niet zo lekker in hun vel zitten. Maar dit is beetje mijn amateur-psychologische analyse. Daarnaast spelen er natuurlijk veel zaken die verdacht zijn en later aan het licht komen. Daarom is er veel grond voor wantrouwen jegens de overheid. Voordat de toeslagencrisis bewezen werd, zouden mensen ook kunnen denken dat het een far out complot was als je gezegd had dat de Belastingdienst structureel mensen met een biculturele achtergrond discrimineert. En het kindermisbruikverhaal; er zijn ook bewijzen dat gruwelijk misbruik in hogere kringen voorkomt, denk aan de Amerikaanse Jeffrey Epstein. Dus ik kan me voorstellen dat mensen gaan geloven dat het allemaal een groot complot is. Ik denk alleen dat complotdenken de capaciteiten van de mens overschat. Want een goed complot moet zo waterdicht zijn en er mag geen enkele mol zijn. In de praktijk blijkt dat toch bijkans onmogelijk.”

Vaak is er ook terechte kritiek op bijvoorbeeld de corona-aanpak of ander overheidshandelen. Wat is de grens tussen kritisch en complotdenken?

“Zeker. Ik sprak mensen die terecht bezorgd zijn over inperking van grondrechten zoals de avondklok, de mondkapjesplicht en het eventuele vaccinatiepaspoort. Ze vinden de maatregelen disproportioneel. Daarom ben ik bijvoorbeeld ook niet voor het buitensluiten van mensen die zich niet willen laten vaccineren. Ik vind dat je een vaccinatie niet kan afdwingen, dat is een te grote aantasting van lichamelijke integriteit. Ook zijn er veel groepen die erg lijden onder de lockdown en de overheid heeft daarvoor niet genoeg oog. De kritiek wordt wat mij betreft te extreem als mensen het gevaar van de coronapandemie gaan ontkennen, als ze niets meer geloven wat wetenschappers zeggen en als ze achter een racist en charlatan als Baudet gaan staan.”

Je zegt zelf dat ‘samenzwevers’ een gemêleerde groep is. Gooi je iedereen nu niet op een hoop met nazi’s, extremisten en racisten in zo’n film?
”Nou in de film hebben we echt de hele range van mensen tegen de coronamaatregelen geportretteerd. Dus van mensen die geloven dat Trump de verlosser is en dat we geregeerd worden door de kinderverkrachtende illuminatie tot mensen die redelijke kritiek hebben op het overheidsbeleid. De redelijke mensen waren eigenlijk vrij links in hun kritiek. Ze hadden het over dat de maatregelen ongrondwettelijk waren en dat de grote bedrijven veel geld verdienen aan de lockdown terwijl ondernemers en flexwerkers de dupe zijn. Zij voelden zich erg teleurgesteld in partijen als SP en PvdD. “

Volgens jou zou dit extremisme niet het uitgangspunt van spiritualiteit moeten zijn. Wat is dat wel?
“In de kern gaat spiritualiteit voor mij over liefde en over vrijheid van geest. Ik heb vaker vipassana-retraites gedaan. Vipassana is een Boeddhistische stroming zonder al te veel rituelen, vrij droog theoretisch van aard, wat wel bij mij past. Tijdens meditaties bestudeer je je eigen geest dagen lang. Dan merk je hoe gedachten komen en gaan en kan je er beter afstand van nemen. Aan het einde van zo’n retraite deden we metta-meditaties, metta betekent liefdevolle vriendelijkheid. Dan moet je in je hoofd liefdevolle vriendelijkheid toesturen naar iemand die je echt niet mag. Na zo’n retraite was ik werkelijk een tijdje lang heel accepterend naar iedereen toe, veel geduldiger als moeder bijvoorbeeld. Het helpt om de goedheid in eenieder te zien en om te leren dat haat, woede en ergernis uiteindelijk je eigen projecties zijn. Uiteindelijk werd ik na een paar dagen wel weer mijn eigen soms chagrijnige en geërgerde zelf. Beoefening van spiritualiteit is ook discipline, dat vind ik wel moeilijk.”

Denk je dat het spirituele leven voor velen ook een commerciële trend is?
“Sowieso hangt er over spiritualiteit natuurlijk een enorme commerciële waas, ook wel ‘McMindfulness’ genoemd. Allerlei bedrijven gebruiken meditatie en yoga om werknemers efficiënter te maken. Bekendheden dwepen oppervlakkig met oosterse filosofieën, yogaketens verdienen grof geld. Dus wat dat betreft kan je spreken van een trend die commercieel uitgebuit wordt. “

Zie je een verbinding tussen westerse culturele toe-eigening (het overnemen van delen van niet-westerse culturen - voor kapitaal en/of aanzien - zonder volledig begrip van wat die inhoudt) en deze ontwikkeling?
”Sowieso is westers superioriteitsgevoel er bij iedereen ter wereld in geramd dus dat merk je ook in de yogascene, die voornamelijk wit is. Ik krijg altijd een beetje kromme tenen van het gestrooi met “namasté” en semi-diepzinnige quotes uit het Hindoeïsme. Ik vind het een ingewikkelde kwestie, want de meeste yogadocenten die ik ken verdienen geen grof geld met hun werk. Integendeel, het is juist enorm sappelen en de meesten doen het echt met liefde en goede intenties. Tegelijkertijd hoor ik van vriendinnen van kleur dat ze veel yogaplekken niet inclusief vinden en blijft het vreemd dat een traditie uit India zo gewhitewashed is. En nu er door velen in deze scene zo gemakkelijk overgestapt wordt naar een inherent racistische partij, enkel vanwege bezwaren tegen de coronamaatrdegelen, kan je wel stellen dat inclusief denken binnen de spirituele wereld een totale illusie is. Ik ben ook echt teleurgesteld dat niet meer yoga-influencers zich uitgesproken hebben.

De spirituele wereld is apolitiek en dat heeft me altijd al tegengestaan, misschien juist vanwege de focus op de eigen persoonlijke ontwikkeling. Maar persoonlijke ontwikkeling en politieke strijd moeten volgens mij hand in hand gaan. Spiritualiteit zonder politiek bewustzijn wordt narcistisch en dus soms gevaarlijk. Tegelijkertijd kan activisme zonder persoonlijke ontwikkeling leiden tot verbittering en wrok.”

Hoe heb je mensen zover gekregen dat ze met je praten?
”We zijn naar demonstraties gegaan en via via hebben we mensen benaderd. Even een shout out naar mijn fantastisch researchteam; Roos van Ees, Inge Frank en Julia Vie die echt keihard hebben gewerkt om dit zo snel voor elkaar te krijgen. We hadden maar een maand om de film te maken. Het was moeilijk om mensen te overtuigen vanwege het wantrouwen wat velen hebben jegens de MSM (red; mainstreammedia). Ik vond het raar te merken dat ik daar ook ineens toebehoorde, aangezien ik altijd kritisch ben op mainstreammedia en bijvoorbeeld het gebrek aan diverse perspectieven aankaart.

Ik heb wel iedereen serieus genomen en wilde ze niet belachelijk maken. Ik denk dat mensen dat wel voelden in mijn benadering. Tegelijkertijd klaagden ze achteraf over ‘framing’, omdat ik tijdens interviews veel vragen stelde over hun keuze voor Forum voor Democratie. Ik dacht; ‘Huh is kritisch zijn al framing? Dat is ook een beetje een inflatie van het woord.’” 

Waar schrok je het meest van?
”Het meest verontrustende vind ik dat veel mensen met gelijkgestemde idealen zoals opvangen van vluchtelingen en de klimaatcrisis bestrijden door complottheorieën gaan geloven dat deze zaken 'een agenda zijn om verdeeldheid te zaaien' en dus oerconservatief worden. Een hippie-vrouw zei letterlijk dat het mogelijk is ‘dat slechte vluchtelingen hier heen gehaald worden om verdeeldheid te zaaien’. Dat is de kern van de omvolkingstheorie. Ik hoop dat mensen die op een kantelpunt staan, die geneigd zijn te vallen voor complottheorieën, een wake up call krijgen door deze film. En dat anderen zich bewust worden van dit gevaar.”

Velen zeggen dat ze juist stemmen voor de vrijheid en dat dat het meest spirituele is dat er bestaat. Hoe zie jij dat? 
”Tja. Het hangt er maar van af hoe je vrijheid definieert. Als je vrijheid als individuele aangelegenheid ziet kan je de maatregelen enkel als inbreuk zien. Maar als je vrijheid ook als inherent verbonden met solidariteit met de rest van de groep ziet, dan kantelt het perspectief weer. Ik heb Filosofie gestudeerd en kan me herinneren dat er twee interpretaties bestaan van het vrijheidsbegrip: een negatieve en een positieve. Negatieve vrijheid is het domein waarbinnen iemand onverstoord door anderen kan doen wat hij wil. Dit is de kern van het klassieke liberalisme. Positieve vrijheid gaat over de mate waarin iemand meester is over zijn eigen bestaan en heeft betrekking op de waarde van gemeenschap, culturele identiteit en culturele zelfbeschikking. Dus als je het hebt over vrijheid;  waartoe dan precies? Het gaat toch ook om wat we met die vrijheid doen? Anders is het een lege huls.”

Had je zelf een samenzwever kunnen zijn?
”Misschien wel. Als ik persoonlijk helemaal niet lekker in mijn vel had gezeten. Ik weet namelijk hoe je jezelf tijdens een crisis kan verliezen. Tijdens een burn-out werd ik ook kritiekloos volgeling van spiritueel ‘guru’ Eckhart Tolle. Ik kocht zijn boeken en deelde ze uit aan mijn vrienden, die me meewarig aankeken. Ik ben ook wel eens in de 9/11 complotten gedoken en toen raakte ik best overtuigd. Veel complotten bevatten ook wel een kern van waarheid en de mensen die het onderzoek doen zijn vaak heel intelligent en doortastend. Tegelijkertijd zouden dit soort complotten een gigantische hoeveelheid coverups impliceren die volgens mij gewoon niet mogelijk zijn. Er is altijd wel iemand die informatie lekt.

Maar het is vooral dat ik islamofobie, klimaatontkenning, seksisme en racisme— allemaal kenmerken van Forum voor Democratie - het allerergste vind dat er bestaat. Dus ik zou nooit kunnen mee gaan in de afslag richting extreemrechts.”

Samenzwevers? is zondag 30 mei om 21.00-21.30 uur op NPO2 te zien

Genoten van dit artikel? Word ‘friend’ van Lilith en support onze journalistieke en feministische platform.