Zijn jouw naaktfoto's rijp voor het museum zodra jij niet meer leeft?

‘For Your Eyes Only’ is een tentoonstelling in de Kunsthal van de verzameling blootfotografie van journalist en fotoverzamelaar Wim de Jong. De foto’s die hij door de jaren heen uit Europese landen, op veilingen en in vintagewinkels verzamelde, zijn vooral intieme kiekjes van blote vrouwen. Thuis in bad, naast de kerstboom of in de achtertuin. Prachtig, zou je kunnen zeggen, zo’n inkijk in het leven van vrouwen door de eeuwen heen. Maar is het niet ook goed om na te denken over de rol van de male gaze en dat veel van de vrouwen die geportretteerd zijn eigenlijk geen toestemming hebben kunnen geven om in een museum te staan? Historicus Rosanne Schot recenseert de tentoonstelling voor Lilith met deze vragen in het achterhoofd.

Recensie: For Your Eyes Only in de Kunsthal

Model Emily Ratajkowski schreef in september een confronterend essay NY Mag waarin ze de vraag stelde: ‘When does a model own her own image?’ Ze schrijft over fotograaf Jonathan Leder die haar aanrandde tijdens een shoot en de naaktfoto’s van die sessie blijft gebruiken in zijn lucratieve boeken en tentoonstellingen. Ook komt kunstenaar Richard Prince aan bod die met zijn portretten ‘Instagram Paintings’ foto’s van beroemde vrouwen ongevraagd in tentoonstellingen gebruikt. Uiteindelijk heeft ze het door hem geschilderde schilderij van haarzelf gekocht om het eigenaarschap over haar eigen lichaam terug te krijgen. Haar trieste conclusie is: “I have learned that my image, my reflection, is not my own”. Door digitale ontwikkelingen zijn de grenzen als het gaat om het gebruik van seksuele beelden zonder toestemming (vaak wraakpornografie genoemd) steeds moeilijker te bewaken. Vrouwentepels worden gecensureerd op Instagram maar PornHub maakt het bijna onmogelijk om wraakpornografie verwijderd te krijgen. Dat is de context van vandaag de dag: degene die afgebeeld is, heeft niet de macht om over de zichtbaarheid van de eigen foto’s te beslissen. In deze context besloot de Kunsthal de historische voyeur op een voetstuk te zetten in de nieuwe tentoonstelling For Your Eyes Only: Blootfotografie in bad, branding & bos. 

Zou deze tentoonstelling thema’s als consent, de macht van de voyeur en de objectivering van de vrouw aankaarten? Het antwoord is helaas ‘nee’, hoewel dat goed aan had kunnen sluiten bij de actuele thema’s rondom eigenaarschap en consent. 

Even wat achtergrondinformatie: de Kunsthal heeft geen eigen collectie en is afhankelijk van de collecties van verzamelaars en andere instellingen. Verzamelaar en journalist Wim de Jong heeft zijn collectie van amateur ‘blootfoto’s’ uitgeleend en voorzien van commentaar op de bordjes. Deze foto’s vallen in de categorie ‘found photography’ en zijn door hem verzameld via veilingen. De vrouwen op deze foto’s of hun nabestaanden hebben dus geen idee dat ze hier aan de muren hangen. De aankondiging belooft dat de foto’s van deze vrouwen in de ‘meest intieme’ categorie zullen vallen; ‘we zien kwetsbare beelden van spannende en aandoenlijke privé momenten en erotische fantasieën’. De tentoonstelling claimt een ode te zijn aan de huis-, tuin- en keukenfotografie, die nauwelijks in musea belandt en ons daarom veel kan leren over het ‘echte leven’ in de geschiedenis. Nu ervoor gekozen is deze foto’s wel tentoon te stellen omdat ze schijnbaar historische en artistieke waarde hebben, zou je denken dat deze keuze goed onderbouwd wordt. Het is tenslotte niet niks: mensen, voornamelijk vrouwen, worden zonder hun toestemming naakt geëxposeerd. Helaas: niet alleen blijven ethische dilemma’s buiten beeld, de tentoonstelling zelf is een vrij cliché oefening in de male gaze.

De blik van de verzamelaar staat centraal maar er wordt niet serieus gereflecteerd op zijn positie en identificatie met de kijker in plaats van met de afgebeelde vrouw. Het perspectief van de fotograaf is het uitgangspunt. De Jong gist naar motivaties van degene die de foto’s maakt en vult scènes in. Dit levert luchtige en toegankelijke teksten op maar die slagen er niet in om De Jongs eigen oppervlakkigheid ontstijgen. 

‘Ze zijn eerder what you see is what you get dan subtiel, sensueel of ronduit ontuchtig.
Het raffinement dat Fransen aan blootfoto’s wisten mee te geven, ontbreekt veelal in die uit de Heimat. Oost-Duitse blootfoto’s -en ook die uit andere uit het voormalige Oostblok- hebben af en toe ook wel een oh-la-la factor, maar die is dan eerder van een wat ondubbelzinniger karakter.’

De nostalgie naar deze geromantiseerde versie van het verleden wordt nergens serieus ter discussie gesteld. Door het ‘blootfotografie’ te noemen in plaats van ‘naaktfoto’s’, wordt de aard van de tentoonstelling al wat verdoezeld: het is eigenlijk al een eufemisme. De onschuld en ambacht worden benadrukt, alsof hoe minder vrouwen actief dit proces konden vormgeven, hoe aantrekkelijker het is voor de kijker. Juist die spanning, tussen het stiekeme en de aantrekkingskracht voor de voyeur dat vrouwen een passieve rol innemen, is iets wat de tentoonstelling zou moeten uitdagen. Waarom zijn we zo gewend aan vrouwen die tegen hun wil en zonder hun toestemming bekeken worden?

Eenzijdige blik op seks

Door de fotoselectie komt ook nog eens een eenzijdig en gezuiverd beeld van hoe seksualiteit in het verleden werd beleefd, naar voren. De foto’s betreffen voornamelijk witte vrouwen, met waarschijnlijk een middenklasse achtergrond gezien de huizen en de toegang tot een dure camera. Er worden heteroseksuele relaties verondersteld en er zijn weinig kinks of andere vormen van seksuele relaties (swingers/trio’s etc.) te zien. Verder gaat De Jong ervanuit dat foto’s waarin de vrouw afkeurend kijkt naar de man, mislukt zijn in plaats van opwindend. Die begrensde fantasie van De Jong komt ook terug in de begeleidende tekst bij de enige foto van een man in de tentoonstelling, wiens fotootje op het kruis van een kanten onderbroekje is bevestigd. 

‘Foto’s van mannen die zich sexy lieten fotograferen, zijn er veel minder in het amateurgenre. Als een kerel al af en toe kon worden overgehaald dan poseerde hij negen van de tien keer als sportheld of macho. En dan dus zeker niet al te bloot. Sommige types wilden zich nog wel eens in travestie laten vereeuwigen.’

De impliciete norm (wit, heteroseksueel en monogaam) en de beperkte vertegenwoordiging van de romantische arrangementen doet geen waarde aan de variëteit die ook zeker in het verleden aanwezig was. Door deze vormen van seksualiteit en genderexpressie te bagatelliseren, wordt er een ontzettend relevant thema geheel gemist. 

Opvallend genoeg zijn veel mensen juist heel positief over de tentoonstelling. Ik denk dat hier een aantal verklaringen voor zijn. De huiselijke setting waar de foto’s gemaakt zijn, zijn overduidelijk gedateerd. Deze esthetische afstand geeft het geheel een onschuldige uitstraling. Onze normen zijn wat dat betreft door de seksuele revolutie echt verschoven. De inrichting van de tentoonstelling versterkt dit effect door een wand met bloemetjesbehang en een ouderwets lampje, spiegel en lijsten op te hangen. Je kunt jezelf ook sneller herkennen doordat er een veel gevarieerder lichaamsbeeld dan gebruikelijk te zien is. Door de normalisering van een seksuele beeldcultuur de afgelopen decennia is dit in vergelijking aandoenlijk en grappig door de ongemakkelijke poses. 

Ik houd geen pleidooi voor censuur of minder naakt in het museum, wel ben ik geschrokken van de normalisering van het gebruik van intieme privéfotografie voor een groot publiek. Het zegt veel over hoe serieus men consent neemt dat de tentoonstelling nauwelijks kritiek ontvangt tijdens het maken en de lancering. Als we amateurfotografie als kunst willen presenteren, vereist dit ook een kritische blik. De vragen die dit bij mij opriep: waarom worden deze foto’s verzameld? Wat zegt dit over ons dat we dit graag bekijken? Zijn je naaktfoto’s klaar voor het museum zodra je overlijdt? Allen bleven onbeantwoord. Deze vrouwen die onmogelijk hadden kunnen vermoeden dat hun intieme poseersessies uitvergroot op een muur in Rotterdam zouden belanden, verdienen meer dan dat. Door de bezoeker niet uit te nodigen tot een kritische reflectie op zijn of haar rol van voyeur/voyeuse blijft de tentoonstelling aan de oppervlakte en wil ze niet beroeren of beklijven. 

Genoten van dit artikel? Word ‘friend’ van Lilith en support onze journalistieke en feministische platform

Artwork by: Emma Martschinke